Өзбекстандағы дамбаның жарылуы Орта Азиядағы су проблемасын әшкере етті

Суды пайдаланудың ортақ жүйесі қалай қалыптасты

Орталық Азияны, Кавказды және Орал-Поволжьені зерттеу орталығының ғылыми қызметкері Станислав Притчин Сардоба су қоймасының бөгеті техногендік емес, табиғи сипатқа ие деп есептейді.

— Дамба су астында қалды. Су басу аймағындағы Өзбекстан мен Қазақстан тұрғындары ағыстың төменгі жағына тап болды. Сондықтан

басқа мәселені  — осындай жағдайларға бірлесіп әрекет ету мәселесін шешу қажет

— Бастапқыда Орталық Азиядағы сумен жабдықтау және су генерациясының барлық жүйесі дамудың бірыңғай жоспары шеңберінде салынды, бұл кезде Жоғарғы елдерден — Тәжікстан мен Қырғызстаннан су электр станцияларының каскады арқылы электр энергиясын өндіреді. Олар әлі аяқталған жоқ. Ал төменгі каскад — Тоқтағұл ГЭС (Қырғызстанның Бас ГЭС-і) — ағысты реттеуге арналған.

Қыста құрылысы аяқталмаған Қамбарата ГЭС-і энергияны өндіруі керек, ал Тоқтағұл ГЭС-і сурармалы кезеңде төменгі елдер Өзбекстан мен Қазақстанды қамтамасыз ету үшін, суды жазға дейін сақтауы керек еді.

КСРО ыдырағаннан кейін жағдай түбегейлі өзгерді. Реттеу жүйесі өзгерді. Бірыңғай жүйені реттеуі тиіс электр станциялардың құрылысы аяқсыз қалды. Ал олар кез келген жанжалдың алдын алуға мүмкіндік берер еді.

Әр ел өз мүмкіндігін өзінше шамалай бастады. Қырғызстан энергетикалық ресурстарсыз ел ретінде, әсіресе қысқы кезеңде электр энергетикасы қажет екенін түсіндірді. Сондықтан электр энергиясын өндіру осы кезеңде жүргізілді. Тиісінше,

Қазақстан мен Өзбекстанға жазда қажет болған су қыста келді

Ресейлік сарапшы жағдайдың өзгеретініне сенімді.

— Қазір Тараптар мәселені  барынша конструктивті тұрғыдан шешуге ұмтыла бастайды. Бірақ басты проблема бұл мәселені шешетін бірыңғай орталықтың жоқтығында. Қаржы бөлуге, қажетті электр станциялары мен олардың ағынын реттеуге мүмкіндік беретін мемлекеттік жоспар жоқ.

Елдер өзара бір келісімге келе алмай жатыр. Олар кім неге жауап береді, қандай да бір жобаға кім қанша қаржы салу керек деген сұрақтар төңірегінде дау туды. Жағдайды ортақ бақылау тетігі жоқ.

Екі жақты келіссөз — тиімді құрал

Қазақстандық саясаттанушы Эдуард Полетаев Орта Азия өңірі үшін су тасқыны мен құрғақшылық — бұл саяси ерік-жігердің көмегімен ғана шешілетін мәселе емес деп есептейді.

— Біздің өңір табиғат күштері тұрғысынан қауіпті. Мұнда 20 ғасырда үш ірі жер сілкінісі болды: Вернендегі, Ташкенттегі және Ашхабадтағы. Ауа райының құбылуы да өз рөлін атқарады.

Мамыр айындағы мерекеде күшті дауыл болды.  Ол Түркіменстан мен Өзбекстанға әсер етті. Шын мәнінде,  каналдар мен өзендердегі су көтерілуі мүмкін деген ескерту болды. Көріп отырғанымыздай, біз оны жеңе алмадық.

Бір жағынан, өңірдегі халық өсіп келеді. Екінші жағынан — климат өзгереді, мұздықтар ериді

Мұның бәрі болашақ тұщы су қорына әсер етуі мүмкін. Ұтымды пайдалансақ қана су жеткілікті болады. Бұл туралы Орталық Азия мемлекеттері ойлануға тиіс.

Қазақстан осыдан бірнеше жыл бұрын өңірде су-энергетикалық консорциум құруды ұсынды.

Кеңес кезеңде Орта Азияда төменгі ағыстарда (Өзбекстан мен Қазақстанда) судың жетіспеуі мәселесі, әдетте, бартер арқылы, бензин мен мазутқа айырбасталды

Өкінішке орай, жағдай өзгеріп, бұрынғы механизм жұмыс істемей қалды. Суды әлі де тиімсіз пайдаланып отырмыз.

Негізінде, бұл мәселені бірлесіп шешуге болатынын барлығы түсінеді. Аймақ көшбасшылары бұл мәселе бойынша БҰҰ мінбесінен бірнеше рет сөз сөйледі және конструктивті түрде шешуге дайын. Оның үстіне, су ғаламшардың ортақ игілігі.

Бірақ бірінші кезекте суды үнемді пайдалану керек. Қазақстанның өңірмен шексіз әріптестік қарым-қатынас орнатқан. Екі жақты келіссөздер – тиімді құрал. Егер барлығымен бірдей келісе алмаса, кезекпен келіссөз жүргізсін. Менің білуімше, Қазақстанда Өзбекстанмен келісімге қол қою көзделіп отыр. Бұл трансшекаралық ресурстарға қол жеткізуді қамтамасыз етуге көмектеседі.

Шетелдік инвесторлар азиялық жемқорлықтан қорқады

Француз саясаттанушы Марлен Ларуэль бес жыл бұрын Орта Азияның су мәселелеріне арналған үлкен есеп жазды. Ол су мәселесі саяси, геосаяси, экономикалық және әлеуметтік себептер кешенінен тұратынын атап өтті.

Ол Кеңес Одағының тәжірибесіне де сілтеме жасайды. Оның пікірінше, Орталық Азияның гидроэнергетикалық жүйесіне қатысты көптеген дау елдер арасындағы шиеленістің көзі болды. Олар бір-бірін теориялық тұрғыдан  өзара толықтырып отырады:

төменгі ағынның үш елі мұнай мен газ, жоғарғы екі елі – су энергиясын өндіреді

Сарапшы жабдықтар мен тарату желілерінің тозған,  шетелден инвестиция тартуды қажет етеді деп жазды. Бірақ шетелдік инвесторларға жергілікті нарық тартымды емес. Әкімшілік аппарат сыбайлас жемқорлықтан көз ашпай отыр, ал Үкімет әлеуметтік толқуларды болдырмау үшін электр энергиясының бағасын  төмендетіп отыр.

Француз сарапшысы өңірлік элита шетел валютасында жылдам табыс алуды қалап,  ұзақ мерзімді міндеттер қоймайды деп есептейді. Сондықтан сыбайлас жемқорлыққа бейім ірі гидроэнергетикалық жобаларға басымдық береді.

Сарапшы «аймақ елдерінің үкіметтері алдағы онжылдықта, атап айтқанда Оңтүстік Азияға электр энергиясын экспорттау перспективасын әлеуетті пайдаланғысы келеді» деп жазады.

Бұл ретте Орталық Азия елдері арасында электр энергиясымен алмасуды реттеу – өңірдегі ең басты кедергі – үкіметтердің келісімге келу қабілетіне немесе қабілетсіздігіне байланысты.