Өнімдерді таңбалау бағаның өсуіне әкеледі – өндірушілер дабыл қағуда

2020 жылдың 1-шілдесінен бастап ресейлік фармацевтика индустриясында міндетті таңбалау іске қосылды. Өндірушілердің шағымданғанына бір жыл өтпеді – жүйе бүкіл нарық жұмысының тұрақты түрде бұзылуына әкелді. Айтпақшы, 2020 жылы пандемияның ең күшейген кезеңдеріндегі дәрі-дәрмектердің жаппай тапшылығы, оның ішінде олардың Қазақстанға жеткізілуіндегі олқылықтар да міндетті таңбалаудың салдары болып табылады.

Өндірушілердің айтуынша, жүйе жұмысының тұрақсыздығына байланысты логистикалық тізбектер бұзылған. Осы олқылықтың салдарынан таңбаланбаған дәрі-дәрмектер апталар бойын фармацевтикалық компаниялардың  қоймаларында шаң басып жатты. Қазір де ештеңе өзгерген жоқ.

Тұтынушыға жаңа салық

Сонымен қатар, Қазақстан да қосылған Таңбалау туралы келісім бойынша Ресейде 2024 жылға дейін тауарлардың барлық түрлерін жаппай және жедел таңбалау жоспарланған. Ал қазақстандық шенеуніктердің ұстанымы олардың ресейлік әріптестерінің тәсілдерімен үндеседі. Сондықтан біздің өндірушілер соңғы екі жылда Үкіметке бірнеше рет өтініш айтты.

Оларды таңбалау жабдықтарын сатып алуға жұмсалатын шығынның өсуі ғана емес, сонымен бірге бұл инновацияның пайдалылығы да алаңдатады

Міндетті таңбалауды қолдай отырып, шенеуніктер бұл нарықты ашық етеді және контрафактілік көлемін азайтады деп сендіреді. Өндірушілер мемлекеттің қосымша сәйкестендіру құралдарынсыз да тауарлардың шығу тегі мен сапасын бақылауға қажетті тетіктері жеткілікті екеніне сенімді. Қасым-Жомарт Тоқаев пен Асқар Маминге жасаған соңғы өтініштерінде олар жаппай таңбалауға қарсы айқын дәлелдер келтірді.

“Пилоттық кезеңге енгізу туралы шешімдер біржақты тәртіппен, пайдалы болатынына талдау жасалмастан, таңбалауға жататын тауар топтарын іріктеу әдістемесінсіз, реттеушілік әрекетін талдаусыз, өндірушілердің ұстанымдарын ескерусіз қабылданады”, – деп жазады өндірушілер. – “Ал таңбалаудың қазақстандық өндірушілерге ресейлік өндірушілермен салыстырғанда ықпал ету ауқымы айтарлықтай жоғары болады. Әсіресе ЕАЭО елдерімен ғана емес, көршілес Өзбекстанмен және Түркіменстанмен де бәсекеге түсе отырып, шикізат тапшылығы мен көлік шығындары өте жоғары болатын жағдайда жұмыс істейтін тамақ индустриясы үшін.

Таңбалау – бұл, негізінен, мемлекеттік-дербес серіктестік механизмі арқылы кәсіпкерлік ортаға берілген тұтынушыларға қосымша салық

екендігінде күмән жоқ.

Оны енгізу өндірушілер, дистрибьюторлар және сауда компаниялары тарапынан айтарлықтай шығындарды талап ететіні белгілі. Бұл ретте әңгіме қосымша жабдықтар мен IT-жүйелерге жұмсалатын күрделі шығындар туралы болып отырған жоқ. Туындаған барлық қосымша талаптарды орындау үшін қажетті тұрақты операциялық шығындар туралы сөз болып отыр”.

“Бірақ” деушілік тым көп

Құмарлықты азайту үшін Цифрлық экономиканы дамыту орталығы 11 наурызда тауарлардың міндетті цифрлық таңбалануын енгізгелі отырған қазақстандық бизнес үшін Үкімет тарапынан қаржылық қолдау шараларын қарастыруды жоспарлап отырғанын хабарлады. Бұған жабдықтарды сатып алуға жұмсалатын шығындарды өтеу, жеңілдетілген несиелер, лизингтік қаржыландыру, несиелер мен қаржылық лизинг шарттары бойынша сыйақы мөлшерлемесін субсидиялау кіреді.

Бірақ президент пен премьер-министрге жолданған өтініштің авторлары бұл шаралар алдағы қиындықтарды бәрібір шешпейтініне сенімді. Өйткені, ол қиындықтармен ресейлік әріптестері бетпе-бет келген.

Бірнеше себептері бар:

• ЕАЭО-ға мүше елдер ішінде технологиялық дамудың деңгейі әртүрлі (техникалық жарақтандыру, ғаламтормен жабдықталу, электрондық құжат айналымын дамыту), бірыңғай криптоқорғаныс жүйесінің болмауы
• таңбалау кодтарын бір-бірлеп жеке есепке алудың қажеттілігі бизнес-үрдістерді қиындатады және құжат айналымын арттырады. Ал ақпараттық жүйелер жұмысының тұрақсыздығы және техникалық интеграцияның қиындықтары өндірістік процестің өзіне, қойма логистикасына және тауарларды қозғалыс тізбегі бойымен әрі қарай жылжытуға тікелей әсер ете отырып, оларды бақылаудың барлық тізбегінің баяулауына әкеледі.

Бұл өнімнің өндірілу жылдамдығының күрт төмендеуіне, бағасының өсуіне, тиімділігінің төмендеуіне, қызметкерлер санының қысқаруына әкеледі. Сайып келгенде, әлеуметтік салдары байқалады

• шетелдік таңбалау операторларына кәсіпкерлік субъектілері қызметінің экономикалық көрсеткіштері туралы ақпаратқа қолжетімділік ұсынудың орындылығы туралы мәселе сақталуда. Әңгіме бір мемлекеттің ішінде де, бірыңғай кедендік кеңістік шеңберінде бәсекелес болып табылатын елдер арасында да коммерциялық құпия болып табылатын тауарлардың құны, өзіндік құны, салық көрсеткіштері туралы болып отыр.

Контрафактімен күрес

Тамақ өнімдерін бақылау-сәйкестендіру белгілерімен таңбалаудың ұсынылып отырған жүйесі Таңбалау туралы келісімде мәлімделген мақсаттарды қамтамасыз етпейді. Әңгіме тауарлар айналымының заңдылығын қамтамасыз ету, тұтынушылардың құқықтарын қорғау, бизнес жүргізу үшін адал бәсекелестік ортаны қамтамасыз ету, сапалы және қауіпсіз өнім өндіруді ынталандыру туралы болды.

Бірақ контрафактінің басым бөлігі ұйымдастырылмаған саудаға тиесілі. Бұл тек 2%. Азық-түліктің қалған 98% – ы заңды арналар арқылы сатылады

Онда онлайн кассалар жұмыс істейді, электрондық шот-фактуралар ресімделеді. Бұл тұтынушыны өнім туралы хабардар ету үшін де, бақылау және қадағалау органдары үшін де жеткілікті.

Тұтынушылар үшін ең маңызды көрсеткіш болып табылатын өнімнің қауіпсіздігіне келетін болсақ таңбасының болуы немесе болмауы оның кепілі бола алмайды. Қауымдастықтардың айтуынша, адал өндірушілер салалық техникалық регламенттермен, санитарлық нормалар мен талаптармен онсыз да ретке келтірілген.

Бизнестің жаңа шығындары әрқашан өнімнің қымбаттауына әкелетінін түсіну үшін керемет аналитик болудың қажеті жоқ.

Басқалардың сойылын соғу

Мысалы, ресейлік фармацевтикалық индустрия 2018 жылы таңбалауды ерікті түрде енгізді. Сосын бірден оның кемшіліктерін сезді. “Дәріхана.ру ” жобасының жетекшісі – Анатолий Тенцер бұл жағдайды ақша жасау ойыны деп атады.

– Аюдың терісін бөлмес бұрын алдымен оны өлтіру керек. Егер өлтірмей тұрып, терісін бөле бастаса, таңбалаудағыдай болады”, — деді Тензер 2021 жылғы наурыздағы дәріхана саммитінде. — Біз бәріміз бірге ақша жасаумен айналысып кеткен кезде.

Шын мәнінде, криптокод пайда болды (таңбалау кезіндегі штрих-кодтың аналогі – ред.), тек ақшаға айналдыру үшін қажет, басқа ешқандай мағыналық жүктемесі жоқ

Осыны енгізбестен бір жарым жыл бұрын, жүйемен айналысудың орнына, біз оқылуы үшін осы криптокодқа қанша байт енгізуіміз керек дегенді талқыладық.

Тенцер атап өткен нәрсе таңбалау жүйесін енгізу кезіндегі өте маңызды тетік. Шынында да, бірыңғай үйлестіру функциялары мемлекеттік уәкілетті орган тұлғасындағы реттеушіден – Федералды салық қызметі — жеке коммерциялық құрылымның – Перспективалық технологияларды дамыту орталығының қолына өтті.

Бұл орталық осы күнге дейін тұралап келе жатқан техникалық жағына ғана жауап беруі керек еді. Бірақ іс жүзінде оған мыңдаған өндірушілермен өзара бірлесіп әрекет етуді жүктеді. Және бұл тиімсіз болды. Және де бұл схемада ешкім ешкімге бағынбайды.

Қазақстанда таңбалау операторы болып “Қазақтелеком” таңдалды. Өндірушілер қауымдастығы ресейлік сценарийді қайталаудан өте қорқады.

Таңбалауды енгізуге мүдделі жеке құрылымның бар болуы сыбайлас жемқорлық сызбасының көзі

және барлық халықтың мүддесі мен кәсіпкерлерге төнетін қосымша қауіптерді ескермей лоббирлеу болып табылады”, – деп жазады қауымдастық Тоқаевқа және Маминге жазған хаттарында.

Ең қызығы, бизнес-қоғамдастық 2018 жылғы 2 ақпанда ЕАЭО елдері қол қойған Таңбалау туралы келісімнің өзі Одақтың басты жарғылық құжаттарына қайшы келетінін растайды. Атап айтқанда, ЕАЭО-ға қатысушы елдердің аумағына  тауарларды еркін өткізуге. Бірақ бұл бөлек әңгіме.

Шығатын жол бар

Қазақстан өндірушілерінің еліміздің бірінші басшыларына бірнеше өтініші бар. Олардың ұсыныстары:

• ресейлік үлгіден  – тауарлардың барлық түрлерін жаппай, міндетті және жедел таңбалаудан бас тарту. Бұл барлық өндірушілерге нақты көмек болады
• барлық елдерде алаңдаушылық тудыратын өнімдерді қоспағанда, еріктілік ұстанымын ұстану керек, бұл дәрі-дәрмектер мен акцизделетін тауарлар. Қазақстанда олар таңбалаудың міндетті жүйесіне енгізілді
• Қазақстан Кеден одағының мүшесі болып табылатындығын ескере отырып, міндетті таңбалауға жататын тауарлар тізіміне кірген елдерге экспортталатын тауарлар ғана міндетті таңбалауға жатуы тиіс — мысалы, сүт өнімдері бойынша
• мемлекеттік уәкілетті органдар тарапынан пилоттық кезеңге жаңа ұстанымдарды енгізу туралы барлық бастамашыл ұсыныстарды тоқтату. Бұл үрдісте Қазақстанда да, Ресейде де жоғарыда көрсетілген барлық ұстанымдар бойынша пилоттық кезеңнің аяқталуын күту қисынды және тиімді
• заңсыз айналым пайда болуы мүмкін жерлерде кешенді талдау жүргізу. Егер оның деңгейі қолайсыз болса, себебін анықтау керек. Заңсыз айналымды бақылау мақсатында құрылған бақылау-қадағалау органдары өз қызметтерін тиісті дәрежеде орындай ма, жоқ па, соны анықтау.

Барлық даулы мәселелерді шешпей тұрып, барлық тауарларды міндетті түрде таңбалау ұсынысынан мүдделі топтар үшін тағы бір пайда түсетін жер қалыптасады. Сонымен қатар қазақстандықтар таңбалаусыз да табыстарының жартысынан көбін  төлейтін азық-түлікке жаңа баға пайда болады.

Бірыңғай жүйе – бірыңғай нарық

Таңбалауды енгізуді жақтаушылардың да өз дәлелдері бар. Мысалы, экономист Петр Своик ЕАЭО-да тауарларды бірыңғай сәйкестендіру Одақ нарығын шынымен де біртұтас етеді деп санайды.

— Бұрын біздің елдеріміздің арасында кеден болатын, онда барлық мәселелер, соның ішінде тауарлардың сапасы да қарастырылатын, — дейді сарапшы. – Енді кедендер жоқ, олардың орнына ұлттық техникалық қадағалау органдары сапаны бақылауға шықты. Кедендік, ал одан кейін Еуразиялық Одақтың барлық қызметі іс жүзінде осы ұлттық бақылаушы органдар бір-бірінің тауарларының сапасын тексеретін рәсімдерді келісу болып шығады.

Бірақ қанша келісім жасалса да, бәрібір де өз өндірушілерін қорғауға және басқалардың кіруіне жол бермеуге тырысатын мұндай қолмен тексерудің болашағы бұлыңғыр

Таңбалау, шын мәнінде, барлық осы бюрократияны біртұтас жүйеге дұрыс, қажетті және уақытылы ауыстыру.

— Өз өнімдерін таңбалауға міндеттелген өндірушілер бұл ұсыныстың нашар орындалып жатқанын айтуда.

– Орындалуы шынымен де дұрыс емес. Бұл жерде барлық шағымданушылардікі дұрыс. Бірақ іс жүзінде тек таңбалау ғана ЕАЭО-да бірыңғай сауда кеңістігін құруға қабілетті. Одаққа қатысушылар ұлттық құзыреттерін сақтай отырып, тауарларды бақылауға тырысады. Нақты бірыңғай нарықтың болмауы осыдан. Сонымен қатар, мықты ойыншылар бар болғандықтан әлсіздерді үнемі шетке ысырып отырады. Дәлел ретінде – Қазақстанға ресейлік өнім импортының көлемі екі есеге артты.

— Ал, біздің өндірушілер ресейлік желілерге кіре алмай отыр.

– Иә. Таңбалау – ЕАЭО-ға қатысушы елдердің өндіретін тауарлары бойынша бір-біріне кедергісіз қол жеткізетін бірден-бір сауатты технологиялық тәсіл. Сондықтан бұл экономикалық әрі саяси идея.