Неліктен қазақтар «Уақыт — ақша” дегенді түсінбейді — ұлттық дәстүрлер туралы шындық

“Қазақтар уақытпен дос емес” – дейді дұшпандарымыз. “Оларда бәрі салыстырмалы” дейді. Олар күн сайын жиырма бес емес, жиырма төрт сағат екенін есте сақтамайды. Немесе… жиырма сегіз. Олар сағатты зергерлік бұйымдардың орнына киеді және “уақыт – ақша” деген сөзді түсінбейді. Олардың бір-біріне не қатысы бар? Уақыт – бұл уақыт, ал ақша – бұл ақша. Шай мен сүтті араластыруға болады. Немесе сорпа мен етті. Ал ақшамен уақыт… бұл қалай?

Пәлсапа кінәлі

Өйткені, нағыз қазақ уақытты шексіздік ретінде қабылдайды. Былқылдақ субстанция ретінде. Яғни, оны түсінігінде уақыт – стихиялық цикл. Ал элементтермен қалай келісуге болады және шексіздікті қалай тоқтатасың? Сондықтан қазақ өмірі кешігіп жүреді және ешқашан уақытында келмейді. Тіпті өмірлік маңызды мәселе шешілетін кездесу тағайындалса да. Оның мүддесі қаралса да.

Жоқ, ол, әрине, келеді. Міндетті түрде келеді, бірақ бірнеше сағаттан кейін. Қазақтар өз тойына қалай баратыны туралы айтпай-ақ қояйық. Бұл бөлек тақырып. Риторикалық.

Бізге уақытында келу белгілі бір мағынада әдепсіздік сияқты. Уақытында келгендер өздерін ақымақ сезінеді. Ыңғайсыз сезінеді. Кінәлі сезінеді. Олар жазылмаған ережені бұзғандай. Олар қазақ емес, немістер секілді. Түк көрмегендер сияқты.

Дала метрикалық жүйесі

Бір кездері қазақтардың уақытпен қарым-қатынасы мұндай шиеленіскен болмаған еді. Барлығы графикпен жүретін. Алайда график шамамен жасалатын.

Мысалы, айталық, қашықтық. Километраж. Ол оны еңсеруге жұмсалған әрекетпен өлшенді. Яғни, жаяу жүру керек болса, қадамдар санымен. (Алайда, қазақ жаяу сирек жүрді.) Немесе адам айқайының естілу шегі – шақырыммен. (Содан бері ол осылай бекітілген: бір шақырым – бұл бір шақырым. Екі шақырым, тиісінше, екі киллометр. Және сол сияқты.)

Қашықтықты жебенің немесе тастың ұшуымен өлшеді. Алыс қашықтықтар бірдей принцип бойынша өлшенді. Бір күндік атпен жүріс деп айтайық. Немесе керуен бір апта ішінде өткен жолдың бір бөлігі. Немесе көшпелі…

Уақыттың өзін процесспен өлшеді. Ешкімде сағат болған жоқ, сондықтан оған эквивалент ойлап тапты. Мысалы, “сүт қайнатым уақыт”. Бұл шамамен жетіден он минутқа дейін. Немесе “ет қайнатым уақыт”. Бұл шамамен екі жарым-үш сағат. Немесе көлеңкеге қарап уақытты анықтады… бір сөзбен айтқанда, бәрі шамамен есептелген және өлшенген.

Ыңғайлы жуықтау

Шын мәнінде қайда асығасың? Терлеп, қобалжудың қажеті қанша? Менің ойымша, өмірлік пәлсапа тұрғысынан бұл ақылды шешім. Көрнекі. Сондықтан бұл пәлсапа гендік деңгейде жалғасып келеді.

Бүгінгі күні қазақ, тіпті ол супер іскер және суперзаманауи болса да кездесу тағайындай отырып, “сағат 16.35-те сізді офисімде күтемін” деп айтпайды. Ол былай дейді: “Бүгін-ертең әбзәтлнә кездесеміз”. Және бірден қосады: “Сағат сол бес-алтыларда”. Сосын тағы да нақтылайды: “Кешке таман”.

Яғни, ол уәде берді, сендірді, бірақ тағы да түсініксіз – қалай, қайда және қашан? Ал егер қазақ үй салса, оны қашан бітіреді деген сұраққа ол былай жауап береді:

“Кім біледі: екі-үш жылдың ішінде бітіретін шығармыз”. Бұл нені білдіреді: “Бәрі қазіргі жағдайларға байланысты. Жеткізушілерге байланысты. Оның үстіне, өздеріңіз көріп отырсыздар, биыл құрылыс материалдарының бағасы өсіп кетті. Салатын кім? Ар-ұяты бар өзбектерді тапсақ жақсы болар еді. Егер таба алмасам, онда өзім бірдеңе істеуім керек. Ондайда тіпті белгісіз. Бір сөзбен айтқанда, істің қалай өрбитіні белгісіз. Бірақ екі-үш жыл ішінде біз оны көтеруіміз мүмкін”.

Және “Бұйыртса” деп қосады. Яғни: “Құдайдың қаласа, мен оған сенемін, бірақ салмақ артпаймын”.

Бұл қазақ іс істеуден жалтаруға тырысатын сияқты көрінеді. Жоқ. Ол жай уақытты шексіздік ретінде қарастырады, сондықтан ешқашан тікелей жауап бермейді. Қазақ минуттарды есептейтін америкалықты түсінбейді. Немесе бірнеше секундты маңызды санайтын немісті. Ол дәл уақытты атағанды ұнатпайды.