Неліктен бензин қымбаттап жатыр және ол қанша уақытқа созылады? – сарапшы

2021 жылдың басынан бері республикада бензин бағасы орта есеппен 11,6% – ға өсті. Ұлттық Банк басшысы Ерболат Досаев мұны “ішкі ұсыныстың төмендеуімен және мұнай өнімдерін тасымалдау тарифтерінің өсуімен” байланысты деп түсіндірді. Бірақ бұл жалғыз фактор емес.

Сонымен қатар, бензин бағасының өсуі басқа тауарларға айтарлықтай әсер етуі мүмкін, яғни инфляцияны күшейтеді.

Жақын арада не күтілетіні туралы TeleTrade ақпараттық-талдау орталығының жетекшісі Сергей Лысаков сұхбатында айтып берді.

ЖЖМ бірыңғай нарығы бірыңғай бағаны талап етеді

— Сергей, Ұлттық Банк төрағасының түсіндірмесі толық па, әлде тағы қандай себептер бар? Жалпы, бұл қаншалықты дұрыс? Бізде жанармай тапшылығы пайда болғаны ма?

— Ішкі нарықта мұнай өнімдері ұсынысының төмендеуі кейіннен қайта өңдеу үшін мұнай жеткізу бағасын нақты реттеудің қисынды салдары болды. Осылайша, отынға формальды түрде еркін баға белгілеу кезінде ЖЖМ-ға төмен бағаларды жер қойнауын пайдаланушылар субсидиялайды.

Қазақстанда бензин мен дизель отынының бағасы ТМД-дағы ең төмен бағалардың бірі,

бірақ 2021 жылдың басынан бастап қымбаттағаннан кейін олар ресейлік бағаға жақындады.

Айта кету керек, Қазақстанның солтүстік шекаралас аудандарында отын бағасы оңтүстіктен төмен. Бұл ретте олар Қазақстанмен шекаралас РФ аудандарына қарағанда аз болып отыр. Осылайша,

ресейлік тапсырыс берушілермен және тұтынушылармен ЖЖМ саудасы үшін жағдайлар сақталуда

Яғни, иә, ЖҚС-тан жеткізілетін жанармайдың ұсынысының төмендеуі туралы айтуға болады. Бірақ бұл бағаны нақты реттеу проблемасының сыртқы көрінісі ғана.

Қазір ЕАЭО-ға мүше мемлекеттердің аумағында 2025 жылы ЖЖМ бірыңғай нарығын енгізуді ескере отырып, отын бағаларын теңестіру үшін жағдайлар жасалуда. Сондықтан қазақстандық МӨЗ қазірдің өзінде, тіпті осыған дейін де отын сапасын жақсарту үшін жаңғырту туралы ойлануы керек еді.

Қазіргі жағдайда олар алыс-беріс схемасы бойынша шығарылатын мұнай өнімдерінің бағасына әсер ете алмайды, бірақ мұнай өңдеу қызметтерінің құнына шектеулі әсер етуі мүмкін, бұл да бағаның өсуіне алғышарттар жасайды.

Ең маңызды фактор — мұнайдың әлемдік бағасының өсуі, ол 2021 жылы барреліне 60-70 доллар аралығында ауытқиды.

Бұл мұнай өндірудің өзіндік құны мен МӨЗ-ге мұнай жеткізу кезіндегі ішкі нарықтағы бағадан едәуір жоғары

Болашақта мұнай өндіру көлемінің төмендеуін ескере отырып, жанар-жағармай өндірісі үшін шикізат тапшылығы туралы айтуға болады. Ірі жер қойнауын пайдаланушыларда МӨЗ-ге өңдеу үшін мұнай жеткізу бойынша міндеттемелер жоқ. Тиісінше, Қазақстан алдағы төрт жылда ЖЖМ өндіру үшін шикізат тапшылығына тап болуы мүмкін деп айтуға болады.

Инфляциямен не болады?

– Бағаның өсуіне алыс-беріс нарығындағы қалыптасқан монополиялық жағдай да ықпал етеді.

(Алыс-беріс шикізаты дайын өнімге өңдеу үшін беріледі, кейіннен өнімді қайтарады – қосымша)

Бәсекелстікті қорғау және дамыту агенттігінің бағалауы бойынша ішкі нарыққа арналған мұнайдың негізгі көлемі CNPC және “ҚазМұнайГаз” – ға тиесілі.

Олар аффилиирленген алыс-беріс компаниялары арқылы өңдеу үшін барлық мұнайдың 78%-ын сатып алады

Олар дайын мұнай өнімдерін олармен байланысты Sinooil ЖШС және “ҚазМұнайГаз Аэро”АҚ арқылы өткізеді. Бұл ретте ішкі нарыққа арналған барлық мұнайдан CNPC тек 25%-ды ғана жеткізеді. Petroleum Operating ЖШС нарықтағы шикізаттың тағы 8% сатып алады. Қалған 14%-ы басқа 36 компаниялардан сатып алады.

Мұнай бағасының әлемдік конъюнктурасын және басқа да факторларды ескере отырып, бензин бағасының нақты жағдайдан кейбір оқшаулануы 2021 жылдың сәуір айында ETS тауар биржасында бензин саудасын көрсетті, онда

бір тонна бензиннің бағасы екі апта ішінде 21%-ға өсті

Айта кету керек, жыл басынан бері елімізде бензин бағасы орташа есеппен 11,6%-ға ғана өсті.

1 қаңтардан бастап көтерме және бөлшек сауда буынында бензин мен дизель отынына акциздердің тоннасына орта есеппен 130%-ға өсуі бағаның өсуіне өз үлесін қосты.

— Сонымен, бензин бағасынан не күтуіміз керек?

— Олар өсуді жалғастырады. Әкімшілік шаралар арқылы қарқын шектеулі болуы мүмкін. Алайда бағаны тұрақтандырудың алғышарттары әлі көрінбейді. 2021 соңына дейін олар тағы 7-10% қосуы мүмкін.

— Бұл басқа бағаларға әсер ете ме?

— Әрине, оның ішінде бензин өзіндік құнының төрттен бір бөлігіне жететін көлік қызметтеріне де.

Мұнай бағасы өсуі мүмкін, бірақ көп емес

— Егер әлемдік нарықтағы мұнай бағасы көтерілсе, не болады? Экспорттаушылардың пайдасы және сонымен бірге қарапайым тұтынушылар үшін бензин құны өсе ме?

— Қазір мұнай бағасы айтарлықтай дәрежеде өзінің өсу әлеуетін сарқып алды. Кем дегенде, 2021 жылдың қаңтар-ақпан айларындағыдай қарқынмен өсуі екіталай. Ағымдағы бағаларға Қазақстан да кіретін ОПЕК+ елдері тарапынан мұнай өндіруді біртіндеп арттыру бойынша жоспарлар жасалған. Әлемдік экономиканың қалпына келуіне және бүкіл әлемде отынға деген сұраныстың оң бағасы да едәуір дәрежеде ескерілді. Алайда ұсыныстың толық өсуі әлі ескерілмеген,

ол Иран есебінен тәулігіне 1-1,5 млн баррельге күрт өсуі мүмкін,

бұл АҚШ-пен ядролық мәмілеге оралу жөніндегі келіссөздердегі прогресті көрсетеді. Бұл елге мұнай экспортының құлпын ашуға мүмкіндік береді. Үндістанда пандемияның таралуына байланысты мұнайға деген сұраныс пен ауыр жағдай да әсер етеді. Мұнай импорты бойынша Үндістан әлемде үшінші орында тұр.

— Олар осылай өсе ме?

— Жалпы, 2021 жылдың соңына қарай бағаның біртіндеп өсуін күтуге болады. Алайда, қазіргі уақытта оптимистік бағалауларға сүйене отырып, Brent мұнайының орташа бағасы барреліне 74 доллардан аспайды.

— Ал бұл өз кезегінде теңге бағамына әсер етпей қоймайды.

— Мұнай бағасының серпіні теңге бағамына әсер ететіні сөзсіз. Бірақ бұл жалғыз фактор емес.

Қазақстан экономикасы едәуір дәрежеде Ресейден тауарлар мен шикізат жеткізуге байланысты,

бұл тәуелділік теңге мен Ресей рублінің бағамын айтарлықтай байланыстырады.

Теңге үшін жағдай әзірше қолайлы

— Ресей де, Қазақстан да дамушы нарықтарға жатады. Бұл жаһандық жоспарда

жаһандық қорлар тарапынан екі елдің борыштық міндеттемелеріне сұраныс,

олар өз қаражатының бір бөлігін emerging markets (дамушы нарықтар) нарықтарына инвестициялайды. Сонымен, Ресей рублінің бағамы көбінесе ақпан-сәуір айларында шетелдік инвесторлардың ресейлік қор нарығынан кетуімен анықталды. Нәтижесінде Ресей Федерациясының қарыз міндеттемелеріндегі шетелдік инвесторлардың үлесі 20%-ға дейін төмендеді. Қазақстанда да осындай жағдай қалыптасты. Ұлттық Банк төрағасының орынбасары Әлия Молдабекованың айтуынша,

сәуір айында ҚР МБҚ-ға резидент еместер қаражатының 248 млн долларға нетто-жылыстауы байқалды

Ұлттық валюта бағамына әсер ететін бірқатар фактор бар.

Украинаның шығысындағы қақтығыс төңірегіндегі геосаяси жағдай маңызды рөл атқарады. Бұл фактор 2021 жылдың жазында және күздің басында маңызды әсер етеді. АҚШ пен Еуропалық одақтың Ресейге қарсы санкциялары да жанама әсер етеді.

Дегенмен, қысқа мерзімді перспективада Ұлттық валюта үшін қолайлы факторлар туралы айтуға болады. Геосаяси тұрақтанудан, мұнай, металл және бидай бағасының өсуінен басқа теңгенің нығаюына ықпал етеді

америкалық доллардың халықаралық нарықтағы әлсіздігі баспа станогының жұмыс қарқынының теңдессіздігімен байнысты

Осылайша, ағымдағы үрдістер сақталған жағдайда алдағы бірнеше айда теңгенің доллар үшін 418-420 белгісіне қарай белгілі бір нығаюын күтуге болады. Украина, РФ және Беларусь өңірінде геосаяси шиеленіс туындаған жағдайда ұлттық валюта бағамының құлдырауы бір доллар үшін 434-436 теңгеге дейін қайта басталуы мүмкін. Сонымен қатар, соңғы сценарий әлі де төмен.