Содан кейін күйеу жігіт келеді, жастар танысады… Олардың арасында махаббат міндетті түрде оянатынына кім кепілдік береді? Дұрыс, ешкім. Бірақ… әрқашан да екі адамның некесі махаббатқа құрылмайды ғой.

Міндеттемелер бойынша құрылған неке әлдеқайда күшті және берік болатындығы бұрыннан дәлелденген. Ал махаббат … Махаббат – бұл тұрақсыз және түсініксіз ұғым. Бұл … үлпілдек сезім. Баянсыз. Ол, әрине, мұндай жағдайда оянуы да мүмкін, бірақ бұл дәстүрге деген құрмет болуы да мүмкін. Ғасырлар бойы жұмыс істеген тұрақты тұжырым.

Санасында: мен әкемнің қызымын, ол осындай адамдармен туыс болуды ұйғарыпты, демек солай болуы керек. Мен әкемнің ұлымын, ол маған қалыңдықты өзі таңдап береді. Ол маған қарағанда өмірді жақсы біледі. Сондықтан қазақ даласындағы неке ең алдымен таза есеппен жасалды.

Түсінемін, көптеген адамдар сөгер. Алайда, менің ойымша, біз бүгінгі болмысты көне дәстүрлерден жиі аламыз және қалайша деп таң қаламыз? Және көбінесе айыптаймыз. Айып тағу өте қарапайым және оңай. Әсіресе осынша уақыт өткен соң. Сонымен қатар, қазақ даласында жетімдер де болғанын жоққа шығаруға болмайды. Жесірлер мен ерлері тастап кеткен әйелдер болмады деуге болмайды. Жалғыз қалған қарттар да. Өмірде бәрі де болады.

Қалыңдықтың сіңілісі қалың малдың сақтандыруы

Үйлену тойына дейін қалыңдық қайтыс болатын кездер де болды. Ауырды немесе жай апаттан. Бәрі де мүмкін ғой. Ал оған құда түсіп қойған, және қалың малы төленген. Ондай кезде балдыз қалың мал әдет-ғұрып заңы іске асырылып, күйеу жігіт келіншегінің сіңілісін әйелі етіп алды.

Бұл жағдайда күйеу жігіттің қалыңдығына жасырын (ұрын бару) барғаны ескерілмеді. Ол жай ғана балдыз қалың мал деп аталатын қосымша қалың мал төлеуі керек. Егер күйеу жігіт қалыңдығына бармаған және кездеспеген болса, онда қалың төленбейді.

Егер марқұмның сіңілісі болмаса, төленген қалың малдың жартысы қайтарылыды. Міне, осындай дәстүрлер болды.

Неке өлім ретінде

Біз өлім мен неке сияқты нәрселер туралы сөйлескен кезде, менің ойымша, бұрынғы “дәлелденген” уақытта даладағы қалыңдықтар басқаша үйленгенін еске салған жөн.

Бір қызығы, жерлеу рәсімі негізге алынды, өйткені неке өліммен теңелді. Алайда мұны трагедия призмасы арқылы сөзбе-сөз қабылдаудың қажеті жоқ.

Некеге отыру өлгенмен тең

Енді өлім мен неке туралы айтқан екенбіз, менің ойымша, бұрынғы “қазақтарға дейінгі” уақыттарда бұл далада қалыңдықтардың тұрмысқа шығуы басқаша болғанын еске салған жөн.

Бір қызығы, онда жерлеу рәсімі негізге алынды, өйткені неке өліммен теңелді. Алайда мұны трагедия призмасы арқылы сөзбе-сөз қабылдаудың қажеті жоқ.

Өлім – бұл өмірдің бір бөлігі, басқа күйге өту, сондықтан тұрмысқа шыққан кезде қалыңдық “өледі” деп есептелді және оның үйінде жалған жерлеу рәсімі өтті. Бізде әлі күнге дейін “Қыздың жолы жіңішке” деп бекер айтылмаған. Бұл фраза бізге сол кезден жеткен.

Бұл жерде қосымша түсіндірмесіз аудару қиын. Егер сөзбе-сөз алсақ: “қыздың жолы кішкентай”. Бельгер дәлірек аударды: “Қыздың жолы тар”. Бұл әйелдің үлесі шаштан да өте нәзік және жіңішке екенін білдіреді.

Қалай болғанда да, бұл өмірде оған ер адамға қарағанда қиын. Оған бұл өмірде жаңылыс басуға болмайды және оның бақыты көптеген себептер мен міндеттерге тәуелді.

Осындай жалған “жерлеу” кезінде олар қызбен қоштасып, оған жерлеу костюмін кигізіп, бетін жауып, ана әлемге жіберді. Онда,

ана әлемде ол ата-бабаларының алдына барып, олардың батасын алуы керек еді

Осыдан кейін ол тірілер әлеміне қайта оралды. Яғни, қайта тірілді. Бірақ жаңа сапада және жаңа жерде. Күйеу жігіттің үйінде.

Қалыңдықтың, марқұмның және жауынгердің әшекейі

“Жерлеу” жүріп жатқанда әйелдер шынымен жоқтау айтты, бақсылар діни рәсімдер жасады. Отпен тазалады. Содан кейін ғана, осындай “жабық күйде”, іс жүзінде қаптамада, “өлген қызды” болашақ күйеуіне жіберді.

Мұндай күрделі рәсімнің мәні зұлым рухтарды алдау болды. Олар адам шынымен өлді және ол енді тірілердің арасында жоқ ойлауы үшін. Қыз бала өткеннің бәрінен арылып, оны артта қалдырып, жаңа шынайы өмірге тез енуі үшін.

Мен қалыңдықтың бас киімі – сәукеле басты әшекей болып саналатын үйлену тойының көйлегі туралы айтып өттім. Яғни, ол да терең ритуалдық мағынаға ие. Сезіп отырғандай, бастапқыда бұл “қайтыс болған” қыздың костюмінің негізгі бөлшегі.

Көбінесе ақсүйектердің ежелгі зираттарынан конус тәрізді бас киім табылды және әлі де табылуда. Әдетте, бұл жауынгерлердің жатқан жерлері. Бұл анық.

Сәукеле пішіні бойынша әскери дулығаға ұқсайды. Бұл көшпенділердің қыздарын еркін және өте қатал рухта тәрбиелегенін білдіреді. Олардың барлығы білікті шабандоз болған, қару-жарақ асынған, және қажет болса, өзін және руын қорғай білген. Көпшілігі жауынгер болып бойжетті.

Өлім туралы дала философиясы

Тұрмысқа шыққан соң бәріне көндігеді. Айтпақшы, сәукеле – бұл қалыңдықтың өзіне ғана тиесілі жалғыз нәрсе. Алөзімен бірге әкелген қалған барлық мүліктер үйдің ішінде ортақ қолданылды.

“Сәукеле” сөзінің өзі “сау келе жатыр” деген сөзден шыққан. “Ол өлген жоқ, ол тірі оралды” деген мағынада. Ал “келін” зат есімі – “келу” етістігінен шыққан. Яғни, “келу, бару”.

Жинақтап айтқанда: “Қалыңдық жаңа үйге тірі және дені сау күйінде кетті”.

Айтпақшы, қазақтар “өлді” деп айтпайды. Қазақтар “Қайтыс болды, қайтты” дейді. Яғни, ол қайтып кетті, ол бір кездері келген әлемге оралды. Басқаша айтқанда, тағы бір ауысу орын алды. Тағы бір айналым.

Бұл қайту мен келудің шексіз қайталануы көшпенділердің әлем заңдарын философиялық қабылдауының негізін құрады.

Тек қазақтарда ғана “айналайын” деген сөздің бар болуы бекер емес. Әдемі және  көп мағыналы.

«Айналу» деген «дөңгелену» (тағы да – дөңгелек).

Ол кездерде үйді айналып жүгіруге тыйым салынды. Әсіресе, егер біреу ауырып жатса

Бақсы осылай істейтін, ол науқас адамның барлық азаптарын өз мойнына алды.

Сондықтан айналайын сөзі қандай да бір мағынада “сенің барлық азаптарың маған өтсін” дегенді білдіреді. Яғни, бұл жерде құрбандық туралы айтылады. Осылай айтқан адам үшін өз өміріңізді беруге дайын боласың.

Неке өмірге қайта келу тәрізді

Ары қарай кеттік. Қалыңдық жаңа үйдің табалдырығын аттаған кезде оны “тірілтіп алды”. Бақсы оның бетін ашты, яғни әйгілі беташар рәсімін жасады.

Мен жоғарыда айттым, бүгінде түрлі аймақтарда беташар әр түрлі өткізіледі. Бір жерде күйеу жігіттің анасы, бір жерде жыршы ашады. Айтпақшы, ол қалыңдықтың бетін домбыраның ұшымен ашады. Ежелгі уақытта “қайта тірілген” қалыңдықтың бетін бақсы қамшымен ашқан.

Жаңа үйде қалыңдықтың атын өзгертті және ол мүлдем “басқа адам” болып шықты. Ол қайта туылды,

бірақ ол үшін ештеңе аяқталған жоқ. Керісінше, бәрі енді басталды: басқа ережелерді сақтауы керек болды. Мен бұл туралы да айттым.

Келін жаңа үйінде күйеуінің жақын туыстарын атымен атауға болмайды. Неліктен? Өйткені зұлым рухтар естіп қойып, бәрін бүлдіруі мүмкін.

Сондықтан келін оларды тағы да алдап, туыстарын басқа есіммен атады. Мұндай дәстүр кейбір жерлерде әлі де сақталған. Сондай-ақ жекелеген өңірлерде сәукелені жас әйел тұңғышын босанғанға дейін шешпеген. Оған дейін қалыңдық басына басқа ешнәрсе киуіне болмайды. Мысалы, кимешек. Бірақ бұл басқа әңгіме.