Мұнай факторы: ол ел экономикасында қалай жетекші орынға ие болды – сарапшы

Алайда орта мерзімді перспективада мұнай бағасы айқындаушы фактор болып қала береді. Мұны мемлекеттік бағдарламаларды әзірлеу кезінде ескеру қажет.

Жұмыстың толық нұсқасын ҚСЗИ сайтынан оқуға болады.

Өндіріс құрылымы қалай өзгерді

Автор тау-кен өндірісі өнеркәсібі ұзақ уақыт бойы өнеркәсіптік өндіріс құрылымындағы орнын жоспарлы және үдемелі түрде күшейтіп келе жатқанын атап өтті. Бұл заңды нәтижеге – қазіргі кездегі басымдылыққа әкелді.

Бұған екі фактор ықпал етті:

• 1998-2010 жылдар кезеңінде өндірілетін мұнайдың физикалық түрде көлемінің қарқынды өсуі,
• осы кезеңде мұнайдың әлемдік бағасының күрт өсуі

Мұны отандық және халықаралық бақылаушылар атап айтты. Дүниежүзілік банк сарапшылары 2017 жылдың күзінде жасаған баяндамасында “мұнай секторы экономикалық өсудің негізгі драйвері болып қала береді” деп жазды.

– Өнеркәсіптік өндіріс құрылымына мұнай бағасы факторының әсерін дұрыс бағалау

өнеркәсіптік саясат пен индустрияландырудың нақты бағдарламаларының нәтижелерін құру және бағалау үрдісінде талап етілді

Өйткені олардың оң және теріс нәтижелері

көбінесе қолданылатын шаралардың тиімділігімен емес, мұнай нарығының баға конъюнктурасының өзгеруімен байланысты,

– деп атап өтті Додонов.

Доля обрабатывающей промышленности в ВВП сократилась с 16,5% в 2000 году до 10,1% в 2015. Эти тенденции усиливали сырьевую ориентацию казахстанской экономики, повышали ее зависимость от неустойчивой конъюнктуры мировых товарных рынков и уязвимость перед финансовыми кризисами.

ЖІӨ-дегі өңдеу өнеркәсібінің үлесі 2000 жылғы 16,5%-дан 2015 жылы 10,1%-ға дейін қысқарды. Бұл үрдістер Қазақстан экономикасының шикізаттық бағдарын күшейтті, оның әлемдік тауар нарықтарының тұрақсыз конъюнктурасына тәуелділігін және қаржылық дағдарыстар алдындағы осалдығын арттырды.

Жағдайды өзгерту мүмкін болмады

Үкімет бірнеше рет осы үрдісті бұзуға тырысты. Ол үшін түрлі бағдарламалық құжаттар әзірленді. Мұндайдың алғашқысы 2003-2015 жылдарға арналған Индустриялық-инновациялық даму стратегиясы болды.

– Стратегияны іске асыру кезеңінің ортасына қарай оның мақсаттарына қол жеткізу мүмкін еместігі белгілі болды.

2009 жылы ЖІӨ-дегі өңдеу өнеркәсібінің үлесі 11%-дан төмендеді

Өнеркәсіп пен жалпы экономикадағы алдыңғы қатарлы салалардың рөлін төмендетуге бағытталған жаңа құжат қабылданды, — деп атап өтті автор.

Сөз 2010-2014 жылдарға арналған Үдемелі индустриялық-инновациялық даму жөніндегі мемлекеттік бағдарлама туралы болып отыр. Мұнда негізгі мақсатты индикаторлардың бірі ретінде

ЖІӨ-дегі өңдеу өнеркәсібінің үлесі 12,5% деңгейінде белгіленді

Бірақ бұл көрсеткішке қол жеткізілген жоқ.

– 2015-2019 жылдарға арналған келесі ұқсас бағдарламада бұл индикатор мақсаттардың арасында мүлдем болған жоқ. Осылайша,

2003 жылдан бастап жүзеге асырылған бейіндік бағдарламалардың ешқайсысы экономикадағы өңдеуші өнеркәсіп рөлінің өсуіне алып келген жоқ

және олардың қарапайым деңгейіне қарамастан жоспарланған көрсеткіштерге қол жеткізуге мүмкіндік бермеді”, — деп жазады автор.

Факторлар объективті болды

Алайда экономист теріс нәтижелер негізінен объективті факторларға байланысты болғанын атап өтті. Олардың негізгілері бірі 1999 жылдан кейін мұнай өндіру көлемінің айтарлықтай өсуі болды.

– 1998-2010 жылдары мұнай өндіру көлемі жылдам өсуі, оның ішінде 25,9-дан 79,7 млн тоннаға дейін артуы,

жетекші өнеркәсіптік қызмет түрлерінің орындарының ауысуына әкелді.

Егер 2004 жылға дейін ЖІӨ-дегі үлес салмағы бойынша негізгі қызмет түрі өңдеу өнеркәсібі болса, 2004 жылдан бастап оны тау-кен өнеркәсібі алмастырды. Оның ЖІӨ-дегі үлесі мұнай өндіру көлеміне ұқсас траектория бойынша өсіп, 2010 жылы шарықтау шегіне 19,5%-ға жетті, – деп атап өтті Додонов.

Орташа алғанда, тау-кен өндірісі 12 жыл қатарынан жыл сайын 12%-ға өсіп отырды.

Сонымен қатар, әлемдік нарықта мұнай бағасы бұрын-соңды болмаған бағаға өсті. 1998 жылдан 2010 жылға дейін — 6,3 есе өскен.

– Тау-кен өндіру өнеркәсібі өндірген өнім көлемінің қолданыстағы бағасы

2010 жылы 1998 жылғы осыған ұқсас көрсеткіштен 38 есеге өсіп

7,4 млрд теңгеге жеткен.

Өңдеу өнеркәсібінде осы кезеңдегі ұқсас көрсеткіш тек 8,7 есеге артқан. 2010 жылы өнім көлемі 3,8 млрд теңгені құрады – бұл өндіруші өнеркәсіпке қарағанда екі есе аз. 1998 жылы өңдеуші салалар өндіруші салаларға қарағанда 2,5 есе көп өнім өндірген, — деп есептейді Додонов.

Өсудің артынан құлдырау

2011 жылы мұнай бағасы шарықтау шегіне жетіп, 111 доллардан асты. 2013 жылдан бастап орташа жылдық баға төмендей бастады. Сонымен бір мезетте, өңдеу өнеркәсібінің үлесі өсе бастады. Ал тау-кен өндірісінде 2014-16 жылдары өндірістің құлдырауы байқалды.

– Бұл өңдеу өнеркәсібіне пайдалы болып, өнеркәсіп өндірісі құрылымының формальды түрде жақсаруына (осы кезеңде орташа өсу қарқыны 3%-ды құрады) және оның ЖІӨ-дегі үлесінің өсуіне алып келді. Осылайша, өңдеу өнеркәсібі үлесінің өсуі тұрғысынан алсақ, соңғы жылдардағы оң өзгерістеріне

оның ілгерілеуі ғана емес, мұнай бағасының төмендеуіне байланысты өндіруші өнеркәсіптегі қиындықтар да себепші болды

– деп атап өтті автор.

Сонымен қатар, өнеркәсіптік өндіріс құрылымының өзгеруіндегі баға факторының рөлі өндіріс көлемінің өзгеруіне байланысты ауысты. Тұрақтанғаннан кейін соңғы онжылдықта баға факторы маңызды болды.

– Тау-кен және өңдеу өнеркәсіптерінің үлес салмағын өзгертуден басқа,

мұнай бағасы осы қызмет түрлерінің ішкі құрылымына да әсер етеді

Бірінші кезекте бұл шикі мұнай мен табиғи газ өндіру үстемдік ететін тау-кен өнеркәсібінің құрылымына қатысты. Соңғы екі онжылдықтың басым бөлігінде тау-кен өнеркәсібіндегі мұнай өндіру үлесі 80%-дан асты, ал басқа салалардың үлесі 10%-ға жеткені сирек, – деп атап өтті автор.

Өндіруші өнеркәсіптің үлес салмағы бойынша екінші саласы — металл кендерін өндіру. Оның үлесі 2000 жылдан бастап 2015 жылға дейін 6,5 – 9,8% аралығында болды. Үшіншісі – техникалық қызметтер (үлесі 4,1 – 7,1% аралығында).

2015 жылы мұнай бағасының құлдырауынан кейін тау-кен өндірісі құрылымында да, жалпы өнеркәсіп құрылымында да мұнай өндіру үлесі төмендеді.

Жалғасы бар