Мобильді аударымдарға салық салу: финтехке мемлекеттік монополия ма?

Енді салық кодексіне үшінші төлем әдісі – мобильді төлемдер арқылы төлеуге салық салу енгізілмек, бұл салық салушыларға салық міндеттемелерін орындауды талап етуге ресми мүмкіндік береді.

“Сіз тауар немесе қызмет үшін төлеген кезде, сіз тауар немесе жұмыс үшін төлегеніңіз туралы төлем белгісін қалдыруыңыз керек. Қазір мобильді қосымшаны пайдаланатындардың бір ғана батырмасы бар – “аударым”, енді “төлем” батырмасы пайда болуы керек. Аударымдар туған-туыстар арасында жүзеге асырылады, ал төлемдер – тауарлар, жұмыстар мен қызметтер үшін қолданылады. Сіз қолма-қол ақшамен немесе карточкамен төлегендегідей”, – деп түсіндірді журналистерге Қазақстанның қаржы вице-министрі Марат Сұлтанғазиев.

Егер бұған дейін қазақстандық банктердің мобильді қосымшаларында “төлемдер” және “аударымдар” деген бөлек функциялары болмаса, мұның бәрі қисынды болар еді.

Бірақ мәселе мынада, вице-министрдің пікірінше, банктер өздерінің қосымшаларына алдағы уақытта енгізуі керек “төлем” батырмасы Kaspi.kz және Халық-Банк (клиенттер саны жағынан Қазақстанның ең ірі банктері), тіпті Цесна-банктің құлдырауынан пайда болған, нарықта салыстырмалы түрде жақында ғана пайда болған Jusan Банкінің қосымшалардағы “аударымдар” бағанының жанында бұрыннан бері бар.

Жалпы, қазақстандық фискалдар жаңа енгізілім тек мобильді банктік қосымшалардың интерфейсі мен құрылымын өзгертуді ғана талап етеді деп айтса, бұл -жалған. Интерфейстерде мұның бәрі бұрыннан бар, тек фискалдар шағын бизнеске “төлемдер” функциясын орната алмайды.

Жеке есепшотты бизнестікінен ажырату

Сол Kaspi.kz қосымшасындағы “төлемдер” бағанын қазақстандықтар коммуналдық қызметтерді, ұялы байланыс операторларының қызметтерін төлеу және мемлекетпен есеп айырысу кезінде белсенді пайдаланады. Айтпақшы, ол қосымшада чек бірден беріледі, ол төлемдер тарихына енеді және сапасыз қызмет көрсетілген жағдайда сотқа да өткізуге болады.

Егер салық заңнамасына енгізілген өзгерістер шағын және орта бизнесті қосымшаның бір бағанынан екіншісіне автоматты түрде “көшуге” мәжбүр етсе, Қаржы министрлігінің бастамасына ешқандай сұрақтар туындамас еді. Бірақ оны автоматты түрде ауыстыру мүмкін емес.

Қалалық су арнасы, энергиямен жабдықтаушы ұйым немесе ұялы байланыс операторы өзінің есеп айырысу шоты бар заңды тұлға ретінде тіркелген, сондықтан тұтынушылардан өз қызметтері үшін ақшаны бухгалтердің немесе кассирдің карточкасына салуды сұрай алмайды. Олар өз қызметтері үшін шот-фактураларды электронды түрде ұсынады, олар төленген кезде қосымшалар арқылы дереу фискалдық жүйелерде көрсетіледі.

Жеке кәсіпкерлер (атап айтқанда, қазақстандықтар олардың қызметтеріне қазір салық салынбайтын аударымдармен төлейді) жеке тұлға мәртебесіне ие. Тиісінше, банктердегі есеп айырысу шоттары өз атында болады.

Бұл шоттардағы коммерциялық аударымдарды досыңыздың ескі қарыздарды төлегенінен ажырату мүмкін емес

Сондықтан оларды бір бағаннан екіншісіне жай ғана қабылданған заңға сәйкес ауыстыруға келмейді.

Фискалдар қолмен жұмыс істеуге дағдыланған

Басқаша айтқанда, Қазақстанда лездік аударымдар саласында тәртіп орнату жөніндегі бастама мүлдем дайын емес. Егер оны жүзеге асыруды Қаржы министрлігі болжағандай, аударымдарды қолмен бақылаудан бастамай, кәсіпкерлерді банктердегі жеке есепшоттары мен кәсіпкер есепшоттарын бөлугк мәжбүрлеуден бастау керек.

Яғни, сол мобильді қосымшалардағы өз шоттарын жеке тұлға ретінде пайдаланатын және бизнестен түсетін кірісі жинақталатын есепшоттарға бөлу.
Сонымен қатар, сатып алушыға бизнес-шоттың орнына мобильді аударым үшін жеке шотын беруге тырысқаны үшін қатаң айыппұлдарды енгізу қажет.

Мұндай фактілерді қарапайым тұтынушының кейпінде дүкенге “құпия сатып алушы” ретінде салық қызметкері келген кезде оңай анықтауға болады.

Үкімет 2019 жылдан бастап мобильді аударымдарға салық салу қажеттілігі туралы айтуда – және осы уақыт ішінде салықты “жалған” тексерісінен гөрі қоғам үшін пайдалы нәрсе ойлап табуға болатын еді. Оның үстіне, осы көктемде үкімет бір шотқа тұрақты түсіп отыратын аударымдарды осындай жаппай тексеру туралы әңгіме бастағанда, “Ақ Жол” парламенттік фракциясынан осы бастаманың экономикалық негіздемесін беру туралы өтініш түсті.

Яғни, осы жаңа енгізілімдердің нәтижесінде фискалдар бюджетке салық түсімдері түрінде қанша ақша түсіруді жоспарлап отырғанын көрсету керек. Бұл сұраққа нақты жауап жоқ екені белгілі болды. Тек елдегі мобильдік аударымдар көлемінің 32%-дан 35%-ға дейінгісі салықтық “көлеңкеде” екендігі туралы түсінік қана бар.

Мемлекет финтех нарығын бақылауды қолға алмақ па?

Танымал емес шараны енгізуге бастамашы болған мемлекеттік орган оны енгізуден қанша ақша алуды жоспарлағанына да, салықтан жалтаруды анықтау және дәлелдеу тетігі қандай болатынына да жауап бере алмаса, бұл жаңашылдықтың түпкі мақсаты шын мәнінде фискалдық екендігіне үлкен күмән туады.

Сонымен қатар, сарапшылардың пікірінше, мұндай эксперименттер халық пен бизнестің финтех өнімдерін пайдалануға деген ниетін бұзуы мүмкін – және сіз қолдан қолға өткенін қадағалай алмайтын бұрынғы үйреншікті “қолма-қол ақшаға” ораламыз. Мемлекет бұл жерде ақшалай қаражатты қолма-қол ақшаға айналдыруға қатаң лимиттерін енгізе отырып, азаматтардың да, кәсіпкерлердің де мүмкіндіктерін үнемі шектеп отыратынын экономист Арман Байғанов еске салады.

“Өткен жылы заңды тұлғалар мен жеке тұлғалар үшін қолма-қол ақша алу лимиті төмендетілді. Барлығы болашақта “қолма-қол ақшаны” мүлдем алып тастауға келе жатыр”, – дейді сарапшы. – Бір жаманы, мемлекет мұның бәрі қалай жүзеге асырылатынын айтпайды, қазір мұның бәрі тайға таңба басқандай айқын.

Менің ойымша, олар кәсіпкерлік қызметке де камералдық бақылауды күшейтеді. Бірақ бақылау қатаң болуы үшін финтехте басқару тетіктері болуы керек, ол тез қарқынмен өмір мен экономиканың барлық салаларында қолма-қол есеп айырысуды алмастырады.

Жеке өзім қарсы емеспін:

көлеңкелі экономикадан кетуіміз керек. Бірақ, ең алдымен, кәсіпкерлер мен халықты бұл идеялардан қорқытып алмау үшін барлық жағдайды дұрыс жасау керек”,

– деп толықтырды ол.

Артында монополия тұр ма?

Негізі мемлекет қолма-қол ақшадан қолма-қол ақшасыз төлемге көшуді құптағанда финтех нарығының мұндай қарқынды дамуын күтпеген сияқты.

Нәтижесінде, сол фискалдар үшін бұл нарық терра инкогнитаға – ел билігі қазір кіруге тырысып жатқан белгісіз әлемге айналды.

Біріншіден, ойыншы ретінде. Ресейлік “Сбербанкпен” қыркүйек айындағы “адами-орталықтандырылған қызметтерді іске асыру үшін сандық платформалық шешімдерді” енгізу туралы келісімді еске түсіру жеткілікті. “Адами-орталықтандырылған қызметтер” негізінде, әсіресе қызметтерді бастапқыда коммерциялық банктер құратын болса, төлем жүйелерін дамыту мүмкін емес деп кім айтты?

Екіншіден, реттеуші ретінде. Бірақ ойыншы мен реттеуші бір тұлға болған кезде, нәтиже қандай болатыны алдын-ала белгілі: нарықта сөзсіз монополия пайда болады.

Бұл жағдайда мемлекеттік. Мемлекеттік монополияның кемшіліктері ғана емес, артықшылықтары да бар. Бірақ содан кейін дәл сол Kaspi мен оның клиенттеріне нарықта салыстырмалы түрде алдағы уақытта қанша жыл еркін жүзе алатынын айту дұрысырақ болады.