Мобильді аударымдарды заңдастыру: әдеттегі заңсыздықпен ақыл-сананың қақтығысы

Енді бизнес мобильді аударымдарды жеке және кәсіпкерлік аударымдарға бөлетін жеке шоттарды пайдалануға міндеттеледі. Сонымен қатар, мемлекет банктерді коммерциялық мақсатта мобильдік аударымдар бойынша мәліметтерді Мемлекеттік кіріс органдарына беруге міндеттейді.

Шағын кәсіпкерлердің мәселесі – салық органдары мобильді аударымдардың шынайы табиғатын анықтайтын стандарттарды анықтайды.

“Біз тәуекелдерді басқару жүйесін әзірлейміз”, – деді қаржы вице-министрі Марат Сұлтанғазиев. – “Мысалы, жеке тұлғалар күніне бірнеше рет басқа жеке тұлғалардан ақша алады және бұл бірнеше күн, айлар бойы жалғасады. Бұл салық органдары осы жеке тұлғаға назар аударып, онымен жұмыс істеуді жалғастыруы тиіс екендігінің бір белгісі болады”.

Кэш өседі, бірақ көп емес

Алайда, әзірге ешқандай нормативтер жоқ: “күніне бірнеше рет” – нақты қанша? “Басқа жеке тұлғалардан” – нақты кімнен, бір кісіден ба әлде әр түрлі ма? “Бірнеше күн” – нақты қанша? Осылай жалғаса береді.

Сондықтан қазақстандықтар ортақ топтаудың астына барлығы қатарынан кіріп кете ме деп алаңдай бастады. Экономист Айдархан Құсайынов сөз жаңа енгізілім туралы болып отырғандықтан шектен шығу мүмкін деп есептейді. Бірақ, тұтастай алғанда, ол мемлекеттің саясатын шағын және орта бизнесті және “мобильдік-аударманың көлеңкелі тұсын” бөліп шығару бойынша бөледі.

– Айдархан, қазірдің өзінде адамдар өз айналымдарын жария етпес үшін қолма-қол ақшаға көшеді деген әңгіме басталды. Сіз келісесіз бе?

– Ішінара кэшке өтеді, әрине. Қазірдің өзінде өте бастады. Бірақ бұл да жеке тұлғалардан тауарлар мен қызметтері үшін мобильді аударымдар жасау сияқты салық төлеуден жалтару.

Қолма-қол есеп айырысу – дүкен иелері үшін де, мемлекет үшін де бірдей мәселе

Себебі сатушылар мен кассирлер түсімді қолдарында ұстайтын жалғыз адам.

– Мемлекет заңды айналымның көрініп тұру мақсатын көздейді. Бизнестің кэшке ауысуы бұл мақсатқа жетуге көмектесе ме?

– Жүз пайыз көмектеспейді. Шын мәнінде

шағын бизнес салық төлеуден қашатын пысықтықты мен “әдеттегі заңсыздық” деп аталатын классикалық тұзақ деп санаймын

Және түсінік бойынша мемлекеттің тіршілік беретін оттегіні жабуға тырысқан кез келген әрекеті, әрине, бәріне ұнай қоймайды. Бірақ заңға бағынатын адамдар жаңа енгізілімнің әділдігі немесе әділетсіздігі туралы пікірталасқа қатыспайды.

Аударымдар және банктік құпия

– Неге қатыспайды? Бүкіл Қазақстан бойынша интернет бар. Демек, барлық сауда орындарында кассалық аппараттар жоқ.

– Бұл ЖК рәсімдеуге және автоматты түрде банктен шот алуға кедергі келтірмейді. Өз бизнесін ашуға шешім қабылдаған адам бірінші күннен бастап өз ісін мемлекеттен қалай жасыруға болатынын ойламауы тиіс.

Әрине, бұрын адамдар картаға аударған төлемдердің бір бөлігі қолма-қол ақшаға ауысады

Ол қазірдің өзінде кетіп жатыр, сауда нүктелері инновацияларға дайындалуда. Қорқатын ештеңесі жоқ. Қолма-қол төлемдер бұрын да болды, қазір де бар және бола береді.

– Бірақ осы заңсыз айналымда болған күнделікті сұранысқа ие тауарлар бағасының өсуі мүмкін бе? Кәсіпкерлерді заңдастыру олардың жаңа салық шығындарын қалай да өтеуі үшін.

– Бізде инфляциямен болып жатқан жағдай аясында айналымды заңдастыруға байланысты бөлшек саудадағы бағаның өсуі аса байқала қоймайды.

– Сіздің ойыңызша, банктердің аударымдар туралы ақпаратты Мемлекеттік кіріс органдарына хабарлау міндеттемелері банктік құпия туралы нормалармен үйлесе ме?

– Оңай үйлеседі. Қазір олар органдарға көптеген ақпарат жіберуде. Банк құпиясы жинақтарға қатысты. Ал ағындарға қатысты, егер нормативтен асып кетсе, оларды қаржы мониторингі агенттігі бақылайды. Мысалы, айырбастау пунктінде мәміле мөлшері 10 мың доллардан асып кетсе, клиентті тіркеп, ол туралы ақпарат реттеушіге жіберіледі.

43,2 трлн теңге транзакциялар

— 2021 жылдың сегіз айында қазақстандықтар банктердің мобильді қосымшаларының көмегімен 43,2 трлн теңге аударды. Бұл біздің азаматтарымыз арасында мобильді аударымдардың танымалдылығын растайтын үлкен сома. Сонымен қатар, тегін. Мүнда мемлекеттен жасырған қанша айналым жатыр?

– Білмеймін, өйткені бұл 43,2 трлн теңгеге адамдардың бір-біріне жасалған аударымдар немесе тауарлар мен қызметтерге төлеген ақы ғана емес, сонымен қатар өз шоттары арасындағы аударымдар да кірді деп есептеймін. Банктер транзакциялардың саны мен жалпы сомасы туралы хабарлаған. 43,2 триллион – бұл ағын. Бізде монетизация деңгейі ЖІӨ-нің 20-30%-ын құрайды.

Транзакциялар бойынша есептегенде 100 теңгелік бір шартты есеп айырысу төлемі 1 000 теңгеге айналады

Бұл қалай жұмыс істейді? Сіз отбасы мүшесіне картоп сатып алуға 100 теңге аудардыңыз делік. Ол көкөніс сатушыға жіберіп, картоп сатып алады. Көкөніс сатушы – сол картопты алған адамға 80 теңге аударады. Ол сол картоп үшін фермерге 60 теңгесін жібереді. Нәтижесінде құны 100 теңгелік картоптың килограмы 600 теңге транзакцияға айналады.

Сондықтан, иә, 43,2 триллион бұл көп ақша. Бірақ бұл жай ғана транзакциялардың көрсеткіші. Бар болғаны сол

Ешкім аударымдарға шектеулер мен салықтар салмайды. Үкіметтің түзетулерінің бірінші нұсқасында, айтпақшы, дәл осындай ұсыныс болды — аударымдарға салық салу. Бұл жөнсіздік және ақымақтық. Ал мобильді банкинг арқылы бизнес және сату бойынша, соңғы нұсқадағыдай, бәрі дұрыс жасалды. Заңға бағынатын бизнес үшін инновация енгізу ештеңені өзгертпеді.

Мазаңызды алды ма? Ойламаймыз

– Ал біздің бизнестің заңға бағыну деңгейі қандай? Әсіресе, ешқандай салық төлемей ақша аудару арқылы қолма-қол ақшасыз ақша табудың осындай керемет мүмкіндігі болған кезде?

— Біздің бизнес заңға бағынады деп ойлаймын. Өйткені іс жүзінде тіптен көлеңкелі бизнес жүргізу мүмкін емес. Сол шартты көкөніс сатушының өзі дүкенге немесе біреуге тұрған орны үшін жалдау ақысын төлейді. Сол дүкен немесе басқа біреу, әдетте, онымен келісімшарт жасайды. Себебі дүкен – тексеру объектісі болып табылатын стационарлық нүкте. Ал тексеру кезінде міндетті түрде одан жалға алған көкөніс сатушы бар екендігі белгілі болады.

Сондықтан, егер заңды айналымы өте төмен болса, ол қандай қаражаттан төлеп отырғанын бір де бір рет сұрамауы мүмкін емес.

Мәселе басқада. Барлығы қаражат айналым ең төмен етіп көрсетіп салық төлеуге тырысады, ал сонда ол қалай көп болуы мүмкін. Бірақ, менің ойымша, барлық осы шағын сауда нүктелері, тіпті олар касса арқылы жұмыс істей бастаса да, өте аз салық төлейді. Себебі олардың айналымы супермаркеттер деңгейіне дейін өспейтіні анық. Осыған байланысты біздің салық заңнамамыз өте жұмсақ. Сондықтан, бос даурығудан басқа бизнес үшін жағымсыз ештеңе болмайды.

–Ал банктер ше? Оларда транзакция көлемі төмендейді ме?

– Аударымдар саны азаяды – инкассация үшін комиссия ұлғаяды. Сайып келгенде, қолма-қол ақшаның көлемі үлкен болған кезде, инкассация сөзсіз қолданылады. Айтпақшы, көптеген бизнес қкілдері инкассация үшін төлем жасамау үшін қолма-қол ақшамен жұмыс істеуден бас тартады.

Мемлекеттің заңды айналымды есепке алуынан ешқандай жамандық болмайды. Тек бір ғана қиындық болмаса. Психологиялық

Бірақ бұл бәрі бір уақытта болып жататын нәрсе — бағаның өсуі, өзіне-өзі қол жұмсау, Үкіметке сенімсіздік, ол тек Ұлттық қорды аралап көреді. Тек осы жағдайда ғана “мазаны алды ғой” деген психологиялық фактор адамдарда жұмыс істей бастайды. Техникалық жағынан ешқандай қиыдық болмайды, бірақ іс жүзінде олар бірлесіп — иә, мазаны алады.

Дұрыс ойлау ма әлде салықтың соңынан жүру ма?

— Мемлекеттік кіріс органдары жұмыстарының көбеюіне байланысты адамдарды шатастырып, олардың шоттарын жаппай бұғаттап және т. б. жасауы қаншалықты ықтимал? Міне, бұл әлеуметтік наразылықты тудыруы мүмкін бе?

— Мүмкін, тек егер Қазақстанда салықшылар жүгенсіз болса. Жүйелік мәселелер мен нақты орындаушылардың мәселелерін бөліп қарастырайық.

Шартты түрде, әрине, тексерулер мен қателер орын алуы мүмкін. Бұл, өкінішке орай, кез-келген инновацияда жиі кездесетін мәселе

Мемлекеттік кірістер органдарында дұрыс жұмыс істеу үшін күш пен білім жеткілікті деп сенемін.

– Мобильдік төлемдер заңнамаға енгізілді, ал аударым жасаудағы кәсіпкерлік мақсаттарды анықтау критерийлері әзірше шартты түрде ғана. Нақтылық жоқ, және оны әзірге әзірлеп жатқанда қиындықтар басталуы мүмкін.

– Иә, мүмкін. Қазір бұл критерийлер қандай болатындығы туралы пікірталастар жүріп жатыр.

Мобильдік төлемдер бойынша түзетулерді іске асыру қазір толығымен мемлекеттік басқару мәдениетіне байланысты болады

Екі нұсқа болуы мүмкін: жаңа енгізілімдер іске қосылғаннан кейін алғашқы уақытта бизнес тарапынан ықтимал олқылықтарға түсініктеме беру және ескерту жасау немесе олар бәрін білместікпен бірден айналымға шығарады. Мен мұны болжай алмаймын.

— Бірақ заңда мобильді төлемдер ұғымын заңдастырғаннан кейін, мемлекет отбасы мүшелерінің бір-біріне жасаған аударымдары оны “кәсіпкер” қылатындай қатаң өлшемдер жасап қоймай ма?

— Ол да мүмкін, ондай болса, сол кезде қарсы шығамыз. Әрине, егер олар кәсіпкер санатына кірмеу үшін жылына бір теңгелік бір аударым жасау нормативін орнатса, онда бұл бізде мемлекеттік басқару мәдениеті жақсы емес дегенді білдіреді.

Жалпы жақсы жағы бар. Қаржы министрлігінде саналы адамдар жұмыс істейді. Оларға банк жүйесінен күніне миллиондаған хабарламалар түскені қажет деп ойлайсыз ба? Немесе банкирлерге Мемлекеттік кірістер органдарына миллиондаған репортерлер қажет пе? Бұл жағдайда банкирлер халықтың жағында болады деп сенемін.

– Яғни, шартты түрде айтқанда, миллиондаған қазақстандықтар салық қызметкерлерінің назарында болатындай нормативтерді енгізу ешкімге тиімсіз дейсіз бе?

– Әрине! Теңгерім болатынына сенімдімін. Бұл мәселе мемлекеттік ақпараттық жүйелерге, сондай-ақ салық және банк ресурстарына да қатысты. Мұның бәрі үлкен трафиктің салдарынан құлдырауы мүмкін.

Бірақ тағы да, бәрі ақылға қонымды болатынына кепілдік бере алмаймын. Мемлекет талап етіп отырған заңды айналымды көрсету принципінің өзі қалыпты және дұрыс іс

Себебі салық төлеушілер салықтан жүйелі түрде жалтарған кезде, Үкімет автоматты түрде әлеуметтік қажеттіліктерге ақша жоқ деп айтуға құқылы. Көреміз енді.