Мемлекет ЖОО оқытушыларының әлеуетін толық пайдаланбайды

— Болашақ заңгерлер қандай пәндерді оқуы керек?

— Бұл жерде жоғары заң білімінің әртүрлі сатыларының мақсаттары әртүрлі екенін түсіну керек. Бакалавриатта мемлекеттік органдарда, заң фирмаларында және бизнесте жұмыс істеуге қабілетті кең бейінді заңгерлерді оқытады. Тиісінше, бакалавриаттың бірінші курсында жалпы мәдениетті, философияны, логиканы, мәдениеттануды, экономиканы және ақпараттық технологияларды дамытатын пәндер болуы керек.

Екіншісінде негізгі құқықтық пәндер (құқық тарихы мен теориясы, конституциялық, қылмыстық және азаматтық, рим және халықаралық құқық, салыстырмалы құқықтану) оқытылады. Бұл пәндер барлық заңгерлер үшін міндетті болуы керек.

Үшінші курста түлектер болашақта қайда жұмыс істеуді жоспарлайтынына байланысты қызығушылықтар бойынша мамандандыруды бастауға болады.

Магистратурада міндетті пәндер аз болуы керек

Магистратураның мақсаты – студенттерді бакалавриаттағыдай бәрін бірдей оқыту емес, тереңдетіп оқыту. Магистранттар өз саласындағы жеке маман болып қалыптасуы үшін. Докторантураның жалғыз мақсаты — болашақ жоғары оқу орындарының оқытушыларын даярлау.

Посткеңестік елдерде докторантураға “ғылым докторы болу беделді” болғаны үшін жиі түседі. Алайда, нақты айту керек: ғылым докторы дәрежесі тек ғылыми қызметкерлер мен жоғары оқу орындарының оқытушыларына қажет. Тиісінше, ғылыми зерттеулер жүргізумен қатар докторанттар педагогика бойынша курстардан өтуі тиіс.

Кадр мәселесі

– Қазақстандық түлектер өңірдегі көршілермен салыстырғанда бәсекеге қаншалықты қабілетті?

– Маған түлектердің сапасын “жалпы” бағалау қиын, өйткені заң университеттері өте көп, және, әрине, жетекші заң университеттері түлектерінің сапасы басқа университеттерге қарағанда жоғары. “Атамекен”  Ұлттық Кәсіпкерлер палатасының бойынша жоғары оқу орындарының жыл сайынғы рейтингі, Қазақстанда юриспруденцияны немесе халықаралық құқықты оқытудың сапасы туралы айтатын беделді дереккөзге сенемін. Бұл ретте

Орталық Азияның басқа елдерінің үздік Заң жоғары оқу орындары түлектерінің сапасын қазақстандық үздік түлектердің сапасымен салыстыруға болады

Бұл менің жеке ойым. 2014 жылға дейін мен Орталық Азиядағы Халықаралық Қызыл Крест Комитетінің білім беру бағдарламаларында жұмыс істедім. Және менің пікірім Орталық Азиядағы жетекші заң университеттерімен жұмыс істеу тәжірибеме негізделген.

– Қазақстан/Орталық Азия/ТМД-дағы заң ғылымының жетістіктері мен проблемаларына тоқталсаңыз?

– Әрине, жетістіктер аз емес. Проблемалар да солай. Посткеңестік кеңістіктегі әр елде өзіндік дәстүрлері мен жетістіктері бар өзіндік ғылыми Заң мектебі бар. Мұның мәні – осы негізде дамып, жаңа жетістіктерге ұмтылу. Мұнда бірнеше факторлар маңызды. Мемлекет пен бизнес адал, объективті, бәсекеге қабілетті ғылымның дамуын қаржыландыруы тиіс. Білім беру саласында сыбайлас жемқорлыққа қарсы ымырасыз күрес жүргізу қажет. Ал ол үшін ЖОО оқытушыларының еңбегі лайықты түрде төленуі тиіс.

ЖОО-лар үздік ғылыми кадрларды тартуы тиіс және сапалы ғылыми жұмыспен айналыспайтындармен оңай қоштасуы керек.

Әрине, мемлекет ғылымның профанациясына, атап айтқанда “жыртқыш” квази-ғылыми журналдарға, диссертациялар мен басқа да ғылыми жұмыстарға тапсырыс беруге қарсы ымырасыз күрес жүргізуі керек.

Мамандандыру

– Заң жоғары оқу орындарына мамандандыру қажет пе?

— Ол зиянын тигізбейді. Егер университетте елдегі немесе аймақтағы ең жақсы ғылыми және педагогикалық кадрлар объективті түрде жиналса, мысалы, азаматтық, қылмыстық немесе халықаралық құқық бойынша, университет өзін тиісті түрде көрсете алады. Әрине, мұндай позиция ұлттық және халықаралық рейтингтер мен аккредитациялармен, сондай-ақ университеттің атын шығаратын оқытушылардың жеке жетістіктерімен расталуы керек.

– Заң факультеттерінің болуы орынды ма, әлде заңгерлер мамандандырылған университеттерде дайындалуы керек пе?

– Әрине, екі модель де өмір сүруге құқылы және сәтті бола алады. Қазақстанда бір мамандандырылған Заң жоғары оқу орны. Ол – М.С.Нәрікбаев ҚазГЗУ. Ол нарыққа қажетті барлық мамандықтағы заңгерлерді дайындайды.

“Атамекен” Ұлттық Кәсіпкерлер палатасы дайындаған жоғары оқу орындарының рейтингінен көрініп отырғандай, КИМЭП, әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті, Л.Н.Гумилев атындағы ЕҰУ мен Заң факультеттері бар басқа да жоғары оқу орындары жақсы орындарда тұр.

Менің ойымша, заң факультеттерінің адами және басқа ресурстары мамандандырылған заң университетімен, факультеттермен салыстырғанда шектеулі болғандықтан, олар күшті салаларға негіз жасай алады.

– Заң жоғары оқу орындары оқытушыларының ғылыми әлеуетін оқыту мен ғылымнан басқа қалай пайдалануға болады?

– Профессордың ғылыми әлеуетін іс жүзінде қолдану керек. Заң жоғары оқу орындарының профессорларын заң жобалау және басқа да сараптама жұмыстарына тарту, оларды мемлекеттік билік пен басқару органдарындағы жауапты лауазымдарға және судьялық лауазымдарға қоса тағайындау керек.

Жоғары білікті профессорлар тек жас мамандардың санасына ғана емес, сонымен бірге нақты саясатқа да, шешім қабылдауына да әсер етуі керек.

Егер заң реформаларын жүзеге асыру кезінде іргелі және қолданбалы ғылыми зерттеулерге ғалымдарға тапсырыс берілсе, мемлекет тек жеңіске жетеді. Бірақ ғылыми қоғамдастық тарапынан әдейі қолдау алу үшін емес, объективті ғылыми бағалау үшін.

Реформаларды дайындау кезінде шетелдік тәжірибені зерделеу пайдалы, ал салыстырмалы құқықтану және халықаралық құқық жөніндегі мамандар сараптамалық қорытындыларды дайындау кезінде әсіресе пайдалы болады. Орынды жерде сараптамалық қорытындыларды қазақстандық және шетелдік сарапшылар бірлесіп жасауы мүмкін. Өкінішке қарай, қазір мемлекет заң жоғары оқу орындары оқытушыларының практикалық әлеуетін толық пайдаланбайды. Егер бұл өзгерсе, мемлекет те, қоғам да жеңеді.

Сұрақ төтесінен қойылды

– Қашықтықтан оқыту құқықтық білімге қалай әсер етті?

– Әрине, бұл студенттер үшін де, оқытушылар үшін де сынақ болды. Пандемия қысқа мерзімде жаңа ерекше педагогикалық әдістерді игеруге мәжбүр етті және өзін-өзі тәрбиелеудің шешуші маңыздылығын көрсетті. Оқытушы студентке бәрін бірдей үйрете алмайды. Оның рөлі – оқушыға бағыт көрсету, оны оқуға үйрету. Өз кезегінде студент күнделікті жұмыс жасау дағдысын дамытуы керек. Сонда ғана ол болашақта жоғары білікті маман болады.

Сондай-ақ, пандемия және онымен байланысты карантиндік шаралар бұрын өзекті емес бірнеше таза құқықтық мәселелерді ашып көрсетті.

Менің айтайын дегенім, мысалы, бас санитарлық дәрігердің қаулыларының нормативтік мәні, төтенше жағдай мен карантиндік шаралардың арақатынасы немесе адамдардың пандемия кезіндегі жеке мінез-құлқы (мысалы, қоғамдық орындарда бетперде кию) басқалардың құқықтарына тікелей әсер ететінін түсінуі.

Тағы бір маңызды мәселе — сот төрелігін онлайн жүзеге асыру. Сотта процеске қатысушылардың жеке қатысуының мүмкін еместігі, онлайн режимінде дәлелдердің түпнұсқалығын бағалаудағы қиындықтар немесе, мысалы, WhatsApp қосымшасында көрсетілгеннен гөрі көп қатысушылардың бейнеконференцияларға қосылуының техникалық мүмкін еместігі сияқты мәселелер мамандардың көптеген сұрақтарын тудырды. Осы сын-қатерлерден сабақ алып, болашақта сындарлы шаралар қабылдау керек деп ойлаймын.