Коронавирус Қазақстандағы мемлекеттің рөлін қалай өзгертті

Кез келген өркениетті мемлекет әлеуметтік келісім теориясына негізделген. Қоғам билікке оның қызметі үшін салық төлейді, ал мемлекет белгілі бір міндеттемелерді — әлеуметтік, медициналық, білім беру және басқаларын көтереді. Қазақстандықтар өз міндеттемелерін орындауды тоқтатқан жоқ. Бірақ Қоғамдық келісім аясында мемлекет өз міндетін қалай орындап жатыр? Карантин көптеген мәселелердің бетін ашты — әлі жауап жоқ. Саясаттанушы Данияр Әшімбаев өзінің көзқарасымен бөлісті.

Медицина — фаворит

— Қоғамдық келісім – идеалистік түсінік. Біздің өз ерекшелігіміз, өз болмысымыз бар екенін ескеру керек. Әрине, мемлекет салық төлеушілердің төлемдерін алып, белгілі бір функцияларды орындайды. Бірақ

бюджетке түсетін түсімдердің едәуір үлесі мұнай-газ және металлургия өнімдерінің экспорты есебінен қалыптасты

Бұл қаражат жеке тұлғалардың түсімдеріне қарағанда айтарлықтай жоғары. Мұнай мен газ мемлекеттік емес, бірақ іс жүзінде біреулерге тиесілі. Бұл біреулер билеуші элитаға жақын болғандықтан, халықтың есепке алынбайтыны анық.

— Жеке тұлғалар мемлекеттен өздері төлеген салықтың көлемде қызмет ала ма?

— Мемлекеттік экономистер халықты мемлекеттің бюджет саясатынының қосымша функциясы деп есептейді. Біздің жүйеде оған әлеуметтік дискурс сипаты тән, ал билік өз саясатын либералды түрде жүргізеді.

Мемлекеттік қызметтердің рентабельділігі, оның белгілі бір пайда әкелуі керегі туралы әңгіме бұрыннан  бар

Медицина саласын мысалға келтіруге болады. Жекелеген стоматологияларды қоспағанда, бұрын бәрі мемлекеттік болды, кейіннен жеке сектор дами бастады. Бұл айтарлықтай тиімді экономикалық сала екені белгілі болды.

Денсаулық сақтауды мемлекеттік басқару кадрларды даярлауды және инфрақұрылымды дамытуды білдіреді, бұл өте үлкен бюджет шығынын қажет етеді. Медициналық шенеуніктер оларға қызығушылық танытты. Біз қаншама бас дәрігерлердің, облыстық денсаулық сақтау басқармасы басшыларының, ДСМ шенеуніктерінің қаржы жымқырғаны үшін сотталғанын көрдік. Олар денсаулық сақтауды дамытуға арналған бюджет ағынынан ақша ұрлады.

Содан кейін жүйеде қандай да бір жүйелік либералды реформаларды жүргізу қажет екені белгілі болды. Бір кездері бірнеше медициналық орталықтар кіретін ұлттық медициналық холдинг құрылды. Содан кейін олар «Назарбаев Университетінің» қарамағына берілді. Олар медициналық ғылымға немесе денсаулық сақтауға айтарлықтай әсер еткен жоқ.

Есеп беру көлемінің қысқаруы

— Сондай-ақ, мемлекеттің карантин режиміндегі қалыпты оқу процесіне дайын емес екені белгілі болды

— Ия, қазір ешкім кінәлілерді іздеп жатқан жоқ. Бұл білім беру мен денсаулық сақтау саласындағы барлық проблеманы анықтаған дағдарыс. Сондай-ақ әлеуметтіак саладағы біраз мәселенің бетін ашты.

Бізде көп жылдан бері бойы еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігі бар. Бірақ ол қалыпты статистиканы және табысынан айырылғандарға көмек беру  әдістемесін қамтамасыз ете алмады. Карантин кезінде 42 500 тағайындау  ережелері бірнеше рет өзгерді.

Өтінімдер ағынына байланысты жүйе қатып қалғаны түсінікті. Бірақ бірден сапалы әдістеме жасап шығаруға болар еді.

Мұның бәрі мемлекеттің әлеуметтік келісім теориясы бойынша өз міндеттемелерін өз бетінше түсінетінінің айқын дәлелі. Ол кез келген шенеунік мәселені басқалардан жақсы біледі деп санайды.

Соңғы 5-7 жылда мемлекеттік органдардың бақылануы күрт қысқарды

Қол жеткізілген көрсеткіштердің опператоры, мерзімдері мен сапасы көрсетілген бюджеттік бағдарламалардың паспорттары жойылды.

Мемлекеттік бағдарламаларда парламент пен халық алдында қандай да бір есеп беру тетігі жоқ

Кез келген мемлекеттік бағдарлама премьер-министрдің кеңсесіне және президент әкімшілігіне есеп берумен аяқталады. Ол іске асырылды ма, жоқ па, ешкім ресми баспасөз релизін жасамайды.

Бірақ бюджеттік және мемлекеттік бағдарламалар өте көп. Есеп комитетінің материалдары барған сайын сирек жариялануда.

Ақпан айынан бастап мемлекеттік қаржылық аудитті тексеру материалдары мүлдем жарияланбады

Бұрынғы үлкен сандары мен қосымшалары бар тоқсан сайынғы хабарламалар  біртіндеп инфографикаға немесе шағын суреттерге айналуда.

Ақылы вакцина

— Денсаулық сақтау министрлігі, вакцина халықтың басым бөлігіне ақылы егілетінін мәлімдеді. Салық төлеушілердің иығына тым көп жүк артып қойған жоқпыз ба? Неліктен біздің әлеуметтік бағдарланған мемлекетіміз аштықтан немесе аурудан өлім алдында тұрғандарға ғана қолдау көрсетеді.

— Логикаға сәйкес, дені сау және жұмыс істейтін адамдар созылмалы аурулары бар адамдарға қарағанда аз ауырады. Сонымен, жастар қарттарға қолдау көрсетуге, дені сау адамдар науқастарды емдеуге ақы төлейді. Мұнда мемлекет сау адамдар мен науқастар арасында ақша мен денсаулықты қайта бөлудің әлеуметтік функциясын орындайды. Бұл қаржылық рөлдердің дәстүрлі таралуы. Мүгедектер ақша таба алмайды, көптеген зейнеткерлер зейнетақысының төмендігі сонша ешқандай жинақтау туралы сөз жоқ. Мәселе мынада, бұл жағдайда мемлекет өзі туралы ұмытпайды.

Қайта бөлудің әлеуметтік институттары таза коммерциялық сипатқа ие болған жағдайда, ағындардың белгілі бір үлесі басқа адамдардың қолына түседі

Бұл жерде қоғамдық келісімді жүзеге асыру механизміне сұрақ қойылуы керек. Алайда кімнің қанша ақша алғанын айтуы қиын. Біздікілердің сыры мәлім, төрттен бірден, үштен бірге дейін жымқыра алады. Сондай-ақ бұл ақша ұрланғаннан бұрын, тиімді жұмсалмайды. Шығыны көп ұлттық компаниялардың топ-менеджментке стандартты бонустарды қалай есептегенін еске түсіру жеткілікті.