Конституция жерді мемлекетке емес, Қазақстан халқына беріп отыр — Әшімбаев

“Сондықтан, жекелеген тармақтарды талқылай отырып, жалпы көріністі назардан шығарып алмау маңызды, өйткені Конституциялық реформаның мақсаты — қазіргі саяси модельді жүйелі түрде трансформациялау”, — деп атап өтті мемлекеттік хатшы.

Өзгерістердің үлкен тарауы

Саясаттанушы Данияр Әшімбаев мемлекеттің қазіргі саяси моделі туралы, оның ішінде бұрыннан қажет етілген трансформациялар туралы ондаған мақала жазды. Оның жаңа конституциялық реформа туралы көзқарасы мынадай.

— Данияр, Конституцияға енгізілетін түзетулерде өз басыңыз шын мәнінде тарихи тұсы деп нені атап өттіңіз?

— Баптардың үлкен блогы өзгереді. Бұл өлім жазасына тыйым салу және мемлекетке емес, халыққа тиесілі жер қойнауы мен жерлерге меншік нысанын өзгерту. Мәжілісті қалыптастыру тәртібін өзгерту, әкімдерді тағайындаудың жаңа тәртібін енгізу. Егер бұрын рәсім белгілі бір заңда жазылған болса, онда бұл жерде ұсыну қажет екені нақты жазылған. Жергілікті атқарушы органдар актілерінің күшін жою жөніндегі Президенттің жеке өкілеттіктерінен бас тарту да бар өзгерістердің ішінде.

Әрине, Мәжіліс бойынша әртүрлі үлестерде пропорционалды және мажоритарлық қалыптасудың аралас моделіне көшу қызықты

Конституциялық Кеңестің орнына бұрыннан талап етілген конституциялық соттың енгізілгенін айрықша атап өткім келеді. Конституциялық Кеңес қатты және әрдайым біркелкі емес шешімдермен есте қалғанымен, ол елдегі мемлекеттік билік жүйесіндегі тежемелік пен тепе-теңдіктің елеулі тетігі болып отыр.

Мемлекеттік хатшы мемлекеттік кеңесші деп өзгертілді. Бұл лауазым ұзақ уақыт бойы атқарушы билік жүйесіндегі негізгі лауазымдардың бірі болды және қазір жаңа форматқа ие.

Негізгі ұстанымдарға әсер етпейді

— Сіз бұл жаңалық енгізуді принципті деп санайсыз ба?

— Жоқ, мен конституциялық құрылыс жүйесі түбегейлі өзгереді деп айтпас едім. Конституцияда жазылған және Елбасының мұрасы деп саналған негізгі қағидаттар тағы да расталды және өзгеріссіз қалды — келісім, тұрақтылық, патриотизм.

Конституцияны шексіз басқаруға болады. Қазақстанда 1978 жылдан 1993 жылға дейін бір Конституция жұмыс істеді. Оған енгізілген түзетулер көп болғаны соншалық, бәрі неден басталғанын ешкім де білмейді

1995 жылғы қазіргі Конституция да біршама қайта қаралды.

Бұл жағдайда жүйе тепе-теңдікті арттыруға бағытталған — президент шамадан тыс көрінетін көптеген өкілеттік санын азайтады, Парламент құрудың жаңа моделі енгізілуде.

Белгілі бір дәрежеде бұл алдыңғыға оралу, бірақ алдымен округтер бойынша 67 депутат барын, содан кейін 67 округ бойынша және 10 партиялық тізім бойынша, содан кейін 98 партиялық тізім бойынша депутат бар екенін және тағы 9-ы ассамблеядан сайланғанын еске салғым келеді. Қазір 98-і қалады, бірақ олардың 23-і бір мандатты округтер бойынша сайланады. Яғни, қозғалыс кері бағытта жүрді.

Сенат құру тәртібі өзгеруде. Әрине, парламент туралы заңда немесе сайлау туралы заңда әрқайсына түсініктеме беріледі

Есімізде, Сенат депутаттары алты жылға сайланады немесе тағайындалады, сайланған депутаттар екі жартыға бөлінеді, ал тағайындалған сенаторлар үшін жеті сайлау циклының біріне байланысты, ал 2008 жылы құрылған сегіздік жеке топ болып отыр. Оларды қазір қалай оңтайландыруға болады — бұл бірден 10 немесе 5 пен 5 болады, барлығы Ассамблеядан бірден ұсыныла ма немесе екіге бөліне ме — бұл жағы әлі нақтыланбаған. Мәселе даулы, әртүрлі нұсқа болуы мүмкін және ол тиісті конституциялық заң деңгейінде шешіледі.

Есеп комитетінің айрықша ролі

— Есеп комитеті Жоғары аудиторлық палатаға айналады. Бұл кейінгі жылдары орасан зор жұмыс атқарған осы мемлекеттік құрылым беделінің мойындалуы ма, әлде қарапайым көзбояушылық па?

— “Республикалық бюджеттің атқарылуын бақылау жөніндегі есеп комитеті” деген атауының өзі ерекше естіледі. Бұл мемлекеттік органның өз тарихы бар.

Бастапқыда бұл ҚазКСР халықтық бақылау комитеті болды, 1990 жылы ол таратылып, оның орнына мемлекеттік бақылау құру ұсынылды. Содан кейін идея өтпей қалды, ал 1993 жылы қызу күрестен кейін Жоғарғы Кеңестің бақылау палатасы туралы заң қабылданды, содан кейін Есеп комитеті пайда болды.

Сонымен қатар, Есеп комитеті мүшелерінің ең көп санын бастапқыда Үкімет пен Парламент тағайындаған. Содан кейін Үкіметтен өкілеттіктер алынып, Есеп комитетінің құрылуы Президент, Сенат және Мәжіліс арасында бөлінді.

Қазіргі атауының өзі тым ұзақ және ыңғайсыз, ал Жоғары аудиторлық палата — өкілеттіктердің белгілі бір ерекшелігі

Нақты өкілеттіктер тиісті заңда жазылады. Бірақ барлық мәселе Есеп комитетінің әртүрлі бюджеттер мен мемлекеттік бағдарламаларды бірнеше рет тексергендігіне байланысты. Мысалы кейінгі 2 жылдың ішінде Есеп комитетінің талабы бойынша оның бюджетке ескертулері, оның талдау жазбалары жарияланатыны, оның бақылау тапсырмалары бойынша қандай шаралар қабылданатыны туралы материалдар пайда бола бастады.

Яғни, Есеп комитеті тарихи түрде миллиардтаған ережебұзушылықты тапты, бірақ олар үшін жасалған әрекет аз

Цифрлар сұмдық болды, бірақ қылмыстық істер қозғалған-қозғалмағаны және қатемен жұмыс бар-жоғын ешкім білмеді. Енді, мүмкін, Есеп комитетін жоғары аудиторлық палатаға қайта форматтау оның жаңа міндеттеріне сәйкес болған шығар. Барлық ерекшелік Конституциялық сот сияқты тиісті конституциялық заңдардың құзырында қалады.

Бұл органдар жаңа атаумен толықтырыла ма, әлде қайта құрыла ма деген пікірталас бар екені жасырын емес. Бірақ бұл уақыт еншісіндегі мәселе.