Көмектескіштер мен жемқор шенеуніктер – Қазақстандағы сыбайлас жемқорлықтың бейнесі

мамандандырылған ХҚКО басшылығы жеке бас пайдасы мақсатында көмекшілерге қолдау көрсетеді.

Жүйе көмектескіштердің көмегіне зәру етіп қойған

Адвокат Сергей Уткин көмектескіштерді сыбайлас жемқорлықтың жеке түрі деп санайды және ешкім олардан құтылғысы келмейді. Сонымен қатар, мамандандырылған ХҚКО-лардың жекелеген қызметтерін электрондық үкімет сайты арқылы алу оңай емес.

Өтініш толтырылады және жіберіледі, ал соңғы сәтте, ешқандай себепсіз, қызметкер оны қабылдамайды. Бұл адамдар үйден шықпай-ақ бәрін тез және оңай жасай алмауы үшін және сол үшін арнайы мекемеге баруы үшін жасалған.

– Жақында мен машинаның дизайнына қатысты мәселеге тап болдым. Кезекке тұрып, бәрін белгілі бір қызметкермен жасайсыз. Содан кейін дайын құжатты алу үшін шамамен екі сағат күтесіз. Осы уақыттан кейін барлығы дайын екендігі туралы SMS-хабарлама келеді. Бірақ физикалық тұрғыда олар сізге құжат бермейді және күте тұруды сұрайды.

Бұл уақытты жорта созып отырғанына нақты сенімім болды. Асыққандар әлгі көмектескіштерге жүгінуі үшін. Содан кейін көмекшілердің өздері басшылармен бөліседі.

Мамандандырылған ХҚКО-ларда осындай бассыздық болады, – дейді заңгер.

Сыбайлас жемқорлықты анықтау оңай

Уткин электрондық үкіметте азаматтар көп қызметті өздері ала алуы үшін  осы саланы жақсарту керек деген пікір айтады. Жергілікті жерлердегі қызметкерлер бұл процесті әдейі тежемеуі үшін.

 – Сыбайлас жемқорлыққа қарсы қызмет қызметкеріне бұл жүйені анықтау қиын болмайды. Не болғаны сол жерде бір күн тұрып, онда болған адамдармен сөйлесу керек. Сол кезде бәрі анық ашылады.

Бірақ олар мұны әдейі жасамайды, тек сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрестің көрінісін жасайды. Қарапайым ХҚКО-ларда мұндай тәртіпсіздік жоқ. Мафия автомобиль істері жөніндегі мамандандырылған ХҚКО-ларда қоныстанған және оны жою керек, – дейді заңгер.

Соттардан бастау керек

Уткиннің айтуынша, Қазақстандағы ең жемқор сала — бұл сот жүйесі.

– Кез келген жүйеде жемқорлық пен кемшіліктер болуы мүмкін. Бірақ сыбайлас жемқорлық сотта болған кезде, сіз одан өзіңізді қорғай алмайсыз. Олай деп айтуыма себеп бар. Өйткені мен үнемі сотта боламын, соңғы жылды қоспағанда, өйткені қазір барлық процесс негізінен онлайн режимде. Сен қолыңа шешім алғанда, барлығын түсінесің. Егер сіз ұтылсаңыз, бұл бірден сыбайлас жемқорлық деген емес. Мен әділ түрде жеңілуім де мүмкін.

Соттардағы сыбайлас жемқорлық туралы пайызбен сұрағанда, ол 50%-дан жоғары дей аламын.

Шешімдердің көпшілігі сыбайлас жемқорлыққа негізінде қабылданады.

Судьялардың көбі «мұны қалай тегін шешуге болады?!» деген сұрақ қояды.

Менің ойымша, егер сіз соттардағы жемқорлықты жеңе алсаңыз, қалған бөліктермен күресу оңайырақ болады, — дейді Сергей Уткин.

Көп ақша қайда болса, жемқорлық сонда

Экономист Әсет Наурызбаев сыбайлас жемқорлық көріністерінің тағы бір мысалын келтіреді. Энергетика министрінің жеке шешімі негізінде электр энергиясына тарифтердің 15-20%-ға өсуі.

– Тарифтерді көтеру монополияға қарсы органның жария талқылауынсыз және бақылауынсыз жасалды.

Мәселенің бағасы – жылына 150 млрд теңге

Бізде көптеген рәсімдер сыбайлас жемқорлықтан көз ашпайды. Шешім қабылдаушылар өте үлкен соманы басқарады. Қоғамдық бақылау мен бәсекелестік жоқ. Біздің энергетикалық нарығымыз 20 жыл ішінде бәсекелестіктен Энергетика министрі басқаратын нарыққа айналды, оның өз пайдасы бар.

Егер біздің нарық бәсекеге қабілетті болса, меншік иелері министрге жылы қарым-қатынас орнату үшін жүгірмей, өз менеджерлерінен өзіндік құнды қалай төмендетуге болатынын сұрайтын еді, – деп пайымдайды Наурызбаев.

Сары парақтар принципі

Экономистің негізгі ұсыныстары: мемлекеттің экономикадағы рөлінен арылу керек. Бұл әлемдік тәжірибеде кеңінен қолданылатын “сары парақтар” принципі. Оның мәні жеке сектор жұмыс істей алатын жерде Мемлекеттік кәсіпорындардың болуы шектелген.

– Әсіресе, электр энергетикасында мемлекеттің қатысуы өте көп. Онда нарық бұрыннан құрылған. Бірақ оның орнына мемлекеттік меншікке электр станциялары мен электр желілері сатып алынды. Не үшін? Оның үстіне,

сіз меншік иесі де, реттеуші де болған кезде мүдделер қақтығысы туындайды. Меншік иесі ретінде сіз тарифтердің көтерілуіне, ал реттеуші ретінде — төмендеуге мүдделісіз

Олар қазіргі шешімді электр станцияларын жөндеу және жаңғырту қажеттілігімен түсіндіреді. Бірақ бұған нарықтық тетіктер арқылы қол жеткізуге болады: мысалы, 1000 мегаватт жаңарту конкурсын жариялау. Компаниялар өздерінің коммерциялық ұсыныстарын қалыптастырар еді. Бағаны көтергендер “ұшып кетеді”. Бірақ үкімет қарапайым жолмен жүруді шешті, біз министрдің бұл қалауын қалтамыздан төлеуіміз керек, – дейді экономист.

Еуропалық сарапшылар қалай көмектеседі?

Әсет Наурызбаевтың пікірінше, сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес жөніндегі сарапшылардың Қазақстанға сапарына келетін болсақ, бұл Еуроодақтың дамушы елдерде басқарудың заманауи әдістерін енгізу әрекеттері.

— Олар келеді, біздің мамандар олардың айтқанына “келіседі” де, содан кейін олар өз жолымен жүре береді.

Бізде кез келген салада осы нарықты басқаратын біреудің “қолы” бар

Бұлай болмауы керек. Нарықтың көрінбейтін қолы өзі басқаруы тиіс, – деп қорытындылады Наурызбаев.