Көкөніс бағасының маусымдық төмендеуі болмайды – фермерлер егінді көктемге дейін сақтайды

11 тамызда Сауда және интеграция министрі Бақыт Сұлтанов көкөніс экспорты үшін квота енгізуді ұсынды. Шілде айында жемді экспорттауға тыйым салынған. Қазақстанның ішкі нарығындағы бағаларға қарсы күрес әдістері ауыл шаруашылығы өндірушілерінің мүдделеріне қарамастан бірдей қолданылды.

2020 жылдың наурызында, пандемияның басталуына байланысты, Қазақстан сонымен қатар картоп, қырыққабат, сәбіз, бидай ұны мен күнбағыс майы сияқты бірқатар өнімдерді елден шығаруға шектеу қойды. Депутаттардың араласуынан кейін тыйым алынып тасталды, бірақ сол кезде алқаптарда тонна қырыққабат шіріп кетті. Ал фермерлер бұдан былай мұндай тәуекелге бармайтындарын айтты.

Міне, тамыз айында сауда министрлігінің мәлімдеуінше қырыққабат бағасының 22%–ға өскенін көріп отырмыз.Министр Сұлтанов егін жинау кезеңінде шілдеден қыркүйекке дейін көкөніс бағасының маусымдық төмендеуін болжайды. Ал сәбіз маусымнан бастап бір келісі үшін орташа есеппен 350 теңгеден сатылды және әлі де сол бағада сатылуда. Әдеттегі 70-80 теңгенің орнына.

Мемлекет құрамындағы мемлекеттер

Бақыт Сұлтанов әкімдіктер жанындағы тұрақтандыру қорларының жұмысын сынға алды.

«Кейбір аймақтарда жоғары тәуекелді өнімдерге назар аударудың орнына бағасы тұрақты тауарлар сатып алынды, – деді министр. –

Мысалы, қаражаттың 37% – ы ұн сатып алуға жұмсалды. Оның бағасы бізде тұрақты

Сондай-ақ, тұз және сүт өнімдері сияқты тауарлар сатып алынды, олартарихи түрде инфляция шегінде ғана қымбаттады. Әкімдіктерге қаржыны тәуекелдері жоғары және бағасы тұрақсыз әлеуметтік маңызды тауарларға шоғырландыру қажет».

Қоғамдық мониторинг саласындағы сарапшы Руслан Асаубаев тұрақтандыру қорларының жұмысына өзінің бірнеше зерттеуін арнады. Ол және оның әріптестері тіпті аймақтық қорларға кіруге тырысты. Қажетті тауар интервенциялары жағдайында не сақталатынын, қалай және кімнен сатып алынатынын, қандай бағамен сатып алынатынын көргісі келді. Бірақ…

– Руслан, ал тұрақтандыру қоры азық-түлік бағасының өсуіне байланысты жағдайды олардың мүмкіндіктері мен өкілеттіктеріне сүйене отырып түзете ала ма?

— Әрине түзетуге болады. Мемлекеттің басқа амалы жоқ. Әлеуметтік-кәсіпкерлік корпорациялар жанындағы тұрақтандыру қорлары – бұл ыңғайлы механизм, оған ақша әрі қарай бөлу үшін өте тез беріледі.

Бірақ жұмыс құрылымы мен механизмдері өте қызықты. Әр ӘКК -де облыс әкімінің орынбасары басқаратын комиссия бар. Жұмыс органы бар. Әр түрлі ӘКК -де әр түрлі бөлімдер бар – ауыл шаруашылығынан өнеркәсіп пен кәсіпкерлікке дейін.

Шешімдер қалай қабылданады – бұл үлкен мәселе. Қолданылған статистика орташа есеппен есептеледі. Яғни, біз қанша өсіреміз, қанша қажет және қанша сақтау керек екендігі туралы нақты ақпарат жоқ

Азық-түлік тұтыну нормасы белгілі. Бірақ ешкім тиісті есептеулер жүргізгісі келмейді. Тұрақтандыру қорлары сарапшылар мен сарапшылардың жоқтығына шағымданады. Біз осы жұмысқа Солтүстік Қазақстан мемлекеттік университетінің қаржысына студенттерді тартуды ұсындық. Бірақ бұл мәселеге қызығушылық танытпады. Олар бізге ақпаратты жариялағысы келмейді деген қорытындыға келдім.

Бағаны ұстап тұрмыз – бағалар өсуде

– Тұрақтандыру қорларының қазіргі тетіктері тиімсіз. Ұйымдарға өте аз пайызбен үлкен ақша берген кезде, бұл ыңғайлы. Олар әлеуметтік маңызы бар азық-түлік өнімдері бойынша белгілі бір мерзімге бағаны ұстап тұруға кепілдік береді.

— Әлеуметтік маңызы жоқ бірақ сұранысқа ие басқа тауарлардың қымбаттауымен сауда нүктелерінің шығындарын өтеу қаупі әрқашан бар

Сатып алушыдан басқа ешкім бұл тауардың бағасының өскенін байқамайды. Бұл әлеуметтік маңызы бар тауар емес, демек әкімдіктің бақылау аймағынан тыс жерде орналасқан.

Тұрақтандыру қорлары жылына екі рет азық-түлік қорларының көлемі туралы ақпаратты жариялауға міндетті. Міне, 2020 жылы Оңтүстікте қырыққабатпен болған жағдай, солтүстікте картоппен бірдей мысал бар. Алдымен облыс әкімі картоп отырғызуға шақырды, содан кейін фермерлер тиісті бағаның болмауына байланысты оны сата алмады. Сондықтан тұрақтандыру қорлары ауыл шаруашылығы өндірушілеріне өнімді нақты көлемде және нақты бағалармен сатып алу үшін жолақ беруі керек.

– Мұндай жағдайды құтқару үшін форвардтық сатып алу керек па?

— Иә, бірақ келісімшарттар жыл басында, яғни алдағы маусымға дайындық кезеңінде жасалады. Ал іс жүзінде олар егін жинау кезеңінде жасалады. Төтенше шара ретінде.

Фермерге қаңтар-ақпан айларында жабдықтар, отырғызу материалдары мен жұмыс қолдарын дайындау үшін ақшаның аз кетуі қажет. Ал күзде мемлекетегін жинауға кепілдік береді

Қазір не болып жатыр? Нағыз былық болып жатыр. Мемлекет қанша және не егілгенін, егіннің құны қанша екенін білмейді.

Бұл жағдайдың барлығы ӘКК-нің ақшамен айырылысқысы келмейтінін көрсетті. Олар өздерінің нормативтік құқықтық актілері арқылы қалдық қаражатты екінші деңгейдегі банктерде ресми түрде сақтауға құқылы. Бізге қанша ақша керекекендігі туралы мәлімет берудісұрадық. Ұлттық экономика министрлігі банктердегі депозиттерде айналымдағы қаражаттың жартысынан көбі жатқанын көрсетті. Яғни, тұрақтандыру қорларына азық-түлік сатып алуға көзделген ақша шын мәнінде жай ғана пайыздармен банктерде жатыр. Мұны тоқтату керек.

Барлығын жасыруда

– Сіздің ойыңызша, мемлекеттің барлық экспортты квоталау жөніндегі шаралары азық-түлік бағасын тұрақтандыру үшін тиімді ме?

– Қытай мен Еуропаның тәжірибесі көрсетіп отырғандай, иә. Мемлекет бұл егіс көлемі, өнімділігі мен сатылатын жерлер туралы болжамды нақты білген кезде бұл механизм тиімді жұмыс істейді. Бізде бұның ешқайсысы жоқ. Фермерлер де, мемлекет те өздерінің ашықтығының кепіліне айналды.

Фермерлер өсірілген өнімнің өзіндік құны мен оны өндіруге кеткен шығынның шынайы көрінісін көрсетпейді. Ал мемлекет оны білгісі де келмейді

Мұнда екі жақты жол болуы керек. Ал біз кәсіпкерлер көп табыс тапқысы келетінін және өз көрсеткіштерін жасырғысы келетінін көріп отырмыз. Нәтижесінде, үкімет дұрыс емес статистика негізінде жұмыс істейді, көбінесе асыра бағаланады.

– Сіз жағдайды бақылауды жалғастырасыз. Егін жиналғаннан кейін биыл қандай өнімдер тапшы болады?

– Етпен проблемалар болады. Әлеуметтік маңызы бар өнімдерді өсіретін көкөніс өсірушілер де орташа деңгейден төмен өнім береді. Тіпті 2020 жылға қарағанда аз.

Көптеген фермерлер 2021 жылы жазда көкөніс қоймаларын тез қалпына келтіруге шешім қабылдады. Олар өнімдерін көктемге дейін сақтап қалуды көздейді

Тіпті көктемге дейін шығын болса да, олар шығынмен өтейді.

Әрине, бұл көкөніс бағасының маусымдық төмендеуінің болмауына әсер етеді. Тамыз айы болды, ал маусым айында бізге маусымдық көкөністер арзандайды деп уәде берді. Мұны біреу байқады ма? Біз көретін максимум – қыркүйек айында біршама өзгеріс, бірақ содан кейін бағалар қайтадан көтеріледі.

Министр Сұлтанов маусым айында халықпен есеп беру кездесуінде Қазақстанның бес елмен көкөніс жеткізу бойынша форвардтық келісімшарттар жасасуды жоспарлап отырғанын айтты. Екі ай өтті, бірақ бұл келісімшарттарға қол қою туралы хабарламалар жоқ. Шынымды айтсам, мен мұндай жоспарларды қалай жүзеге асыруды елестете алмаймын, өйткені сол бес елдің кәсіпкерлері де ақшаны есептей алады және біздің нарықты бақылай алады.

Енді жағдай бақылаудан шыққан соң, мемлекет әлеуметтік маңызы бар азық -түлік бағасын төмендету туралы емес, ең болмағанда оларды ұстап қалу туралы ойлануы керек. Бірақ жылдан жылға бірдей көрініс пайда болғандықтан – шенеуніктердің есептерінде басқа сандар, ал сөрелерде басқа – ешқандай кепілдік жоқ.