Қазақтар өз әлемін қалай құрды – ұлттық дәстүрлер туралы бар шындық

Киіз үй табиғатпен үйлесім ретінде

Қазақ даласын мекендеуші табиғатынан философ болғанын есте ұстаған жөн. Бұл қисынды. Жол ойға шомылдырады, ал көшпенді әрқашан жолда жүреді. Міне, ол жол жүріп келе жатқанда ой үстінде жүрген. Айналасындағы қоршаған табиғатқа қарап, табиғаттан оның үздік жобасын ұрлап алуды ойлайды. Және қолынан келді.

Ол қолында бар құралдардан үй жасап алды: әйнек пен бетонсыз, цемент пен кірпішсіз, арматурасыз және алюкобондсыз. Ол тек бір қарағанда ретсіз көрінеді, табиғатты айтамын. Шындығында, онда қайталанбайтын ерекше ішкі үйлесімділік бар. Өзінің мызғымас ережесі. Және жайлылық.

Жалпы, қазақтар “киіз үй” деп айтпайды. Біз “киіз үй” дейміз, яғни киізден жасалған. Бір кездері бізді киіз халық деп атаған. Және

біз өз мысалымызбен бүкіл әлемге киіз үйдің бүгінде ең экологиялық таза тұрғын үй екенін көрсеттік

Оның материалдары: биологиялық таза – ағаш және жүн. Артық ештеңе жоқ. Ешқандай да темір, шеге, цемент, бетон, арматура да, сылақ та және басқа да пайдасы аз ештеңесі жоқ.

Киіз үй есіктен басталады

“Киіз үй “сөзінің өзі, басында түріктің “юрт” сөзінен шыққан тәрізді. Бұл тұрғыда тікелей “халық” дегенді білдірмейді. Көбінесе жер, жайылым мағынасында. Қазақша баламасы – жұрт. Бұдан атажұрт – бабалар жері деген шығады.

Қазақтың киіз үйімен байланысты көптеген ұғымдар бар. Салыстырулар. Аңыздар мен әңгімелер. Жүздеген мақал-мәтелдер бар. Ертегілер. Оның себебі де түсінікті. Себебі киіз үй – әлемнің ортасы. Шексіз кеңістіктегі кішкентай ғана нүкте. Және қазақ даласының тұрғысынының өзі – бөлек нүкте. Қазақтар өздерін қара домалақ деп бекер айтпайды.

Киіз үй – бұл ғаламның кішкентай үлгісі. Оны құру үшін алдымен есікті қояды. Оны мейіріммен сықырлауық деп те атайды. Көбінесе ол арнайы ою-өрнектермен жабылған, ою-өрнектермен безендірілген, тартымды көрініп, көз қуантуы үшін. Қасынан өтіп бара жатқан жолаушының ішіне үңілуге деген ынтызарлығын ояту үшін.

Қазақтардың табалдырығы (босаға, ақбосаға, алтын босаға) қасиетті саналып, туған-туысқандары мен дұшпандары арасындағы, өзіміздікілер және бөтеннің арасындағы, ішкі және сыртқы арасындағы шекара ретінде қабылданған.

Қонақ сүрінсе – бақыт келеді

Ежелгі нанымдарға сәйкес, табалдырықта (табалдырықтың астында ) үйдің қамқоршысы, қорғаушысы болады. Ата-баба рухы. Ол үй тұрғындарын барлық жамандықтан қорғайды делінген. Сондықтан табалдырықты басуға, үстіне тұруға немесе отыруға болмайды.

Әсіресе осындай әрекеттері үшін балаларға ұрысқан: егер олар осылай істесе, ата-аналарынан айырылады деп сенген. Ежелгі уақытта үйдің табалдырығы маймен, ал есіктің жақтаулары малдың майымен майланған. Үйде бақ-береке таусылмасын деген наным. Әлі күнге дейін ” Босағаң берік болсын!” деген ізгі тілек әлі айтылады.

Егер қонақ үйге кіріп келе жатқанда табалдырыққа сүрінсе, бұл жақсы белгі деп саналды. Кетіп бара жатқанда сүрінсе жаман ырым делінді. Мұны өте мұқият қадағалап, үйден шыққанда қарттарды әрқашан қолтықтап ұстаған. Егер ренжіткісі келсе, арнайы табалдырықты басқан. Немесе реніштерін осылай білдірген.

Осылайша, бұл үйдің табалдырығынан ешқашан аттап басппайтынын білдірген. Міне, солай! Артық сөздің қажеті жоқ еді: табалдырықты басып тұрып, кетіп қалады.

Шаңырақ – қасиетті ұғым

Айтпақшы, қазақтың үйінің атаулары көп. Солардың бірі маған қатты ұнайды: қарашаңырақ – ата-бабасының үйі. Бір жағынан шаңырақ – күмбезді саңылау, күннің символдық бейнесі, ал екінші жағынан – қасиетті. “Шаңырағың биік болсын!” дейді. Бұл шынайы тілек. Егер сөзбе-сөз айтсақ, ол: “үйіңіздің күмбезі (төбесі) биік болсын” дегенді білдіреді. Бірақ бұл жерде: “Сәттілік пен қуаныш үйіңізден кетпейсін!» дегенді білдіреді.

Егер кім де кім үйленіп, жаңа ғана отбасын құрса, “Шаңырақ көтерді” деп айтатын. Егер, керісінше, қайғы орын алса: отбасы ыдырап, ұрпағы жалғаспай қалса қалса немесе тағы қандай бақытсыздық орын алса, онда: “Шаңырақ құлады (қирады)”, “Шаңырағы ортасына түсті” дейтін.

Сондықтан шаңырақ – үйдің жоғарғы қаңқасы ғана емес, архитектуралық бөлшегі. Бұл сондай-ақ терең философиялық ұғым. Мағынасы зор. Киелі. Сондықтан қандай жағдай болмасын шаңырақты тебуге, қамшымен немесе таяқпен ұруға болмайды. Бұл ұрысқа шақыру немесе қорлау ретінде қабылданатын. Шаңырақ неғұрлым ескі болса (ал қазақтар бәрін, әсіресе өз мұрасын сақтағанды жақсы көреді), соғұрлым құрметке ие болды.

Сондықтан оны қарашаңырақ, яғни қара деп атаған. Ескірген. Өйткені, уақыт өте келе ол шынымен де қарайған. Демек, ол бірнеше ұрпақтан ұрпаққа бүтін күйінде мұра болып келеді.

Шаңырақ мұра ретінде берілді. Әдетте, ол отбасындағы ең кішісіне кенже балаға беріледі. Өйткені ол қарттармен бірге тұрып, үлкен үйдің иесі болып қалды. Айтпақшы, қазақтар ата-аналарының үйін осылай атаған.

Жалғасы бар…