Соңғы жылдары еліміз әскери кеме жасау саласын дамытуды шындап қолға ала бастады. Бұл салада ауыз толтырып айтар жетістіктер жетерлік.
Қорғаныс және аэроғарыш өнеркәсібі министрі Бейбіт Атамқұловтың айтуынша, әскери кеме жасау саласында отандық кәсіпорындардың арқасында Қазақстан толығымен өз қажеттілігін жауып отыр.
«Барлық кемелер Қарулы Күштердің Каспий теңізіндегі бөлігінде, ҚР ҰҚК Шекара қызметінде. Олардың бәрі де сол кәсіпорында жасалған. Сонымен бірге, әскери кемелерді жасауда тың бағытты жаңадан бастадық. Біз бұл саланы дамытатын боламыз», – деді осы орайда Бейбіт Атамқұлов.
Естеріңізге сала кетсек, «KADEX-2018» V халықаралық көрмесінде Бейбіт Атамқұлов қорғаныс-өндірістік кешені саласында Қазақстан әлемдік компаниялармен әріптесе жұмыс атқаруға әзір екенін хабарлаған еді.
Министрдің атап өткеніндей, осы мақсатта Қорғаныс және аэроғарыш өнеркәсібі министрлігінде ғылыми-техникалық кеңес құрылған. Ол кеңес арқылы министрлік барлық әлеуетті жобаларды қарастырады.
Қазіргі таңда осынау тізімде елуге жуық маңызды әскери жоба бар. Бұл ретте министр ҚӨК саласындағы шетелдік компаниялармен серіктесуге дайын екендігін айтқан еді.
Қорғаныс және аэроғарыш өнеркәсібі министрі Бейбіт Атамқұловтың еліміздің әскери кеме жасау саласын дамытудың қажеттілігін сөз еткені бекер емес.
Биылғы жылы Қазақстанның Әскери-теңіз күштерінің құрылғанына 25 жыл толды. Қазірде Әскери-теңіз күштерінің кемелері мемлекеттің алып Каспий теңізі секторында еліміздің шекарасын, экономикалық мақсат-мүддесінің тұтастығын қорғайтын ауқымды күшке айналған.
Бұл ретте Әскери-теңіз күштерінің (ӘТК) тарихын сөз ете кеткеніміз жөн болар.
Мемлекеттің әскер ісіндегі аса маңызды саналатын Әскери-теңіз күштерінің тарихи сәті Елбасы Н.Назарбаевтың арнайы Жарлығы шыққан 1993 жылдың 2 сәуірінен басталады.
Жарлық шыққаннан кейінгі уақытта бірінші кезекте ӘТК-нің Ақтау қаласында әскери-теңіз базасы құрылған еді.
Бұл арада «әскери-теңіз күштерін құрудағы басты мақсат не?» деген сауалдың туындауы заңды.
Әскери сала мамандарының пікірінше, тәуелсіздік алғаннан кейін Каспий теңізінің қазақстандық бағытындағы стратегиялық маңызды нысандардың мүддесін қорғау басты мақсат болды. Анығында, бұл экономикалық аймақ еді.
Өздеріңіз білетіндей Каспий аймағында табиғи ресурстардың өте бай қоры шоғырланған. Егемендік алған тұста оларды игеру жұмыстарының көлемі тез арада ұлғая бастады.
Әскери саланы бүге-шігесіне дейін білетін маман Дастан Ережептің айтуынша, бұл арада Каспий аймағындағы Тәуелсіз мемлекеттердің және басқа елдердің осы аймақтағы стратегиялық-саяси мүдделері бір арнаға тоғысып, ішкі саяси және сыртқы саяси факторлардың ықпалы барынша артты.
«Мұның басты факторы болып табылатын Таяу Шығыстағы және Ирандағы саяси оқиғалар, жаһандық лаңкестің өрістеуі, мұнай құбырлары, мұнай өндірілетін ірі кен орындары, порттар мен кемелердің тұрақтары сияқты теңіз нысандарына, сондай-ақ теңізде және жағалауларда орналасқан су коммуникациялары мен басқа да маңызды нысандарға бағытталатын диверсиялық әрекеттердің жасалу мүмкіндігі сияқты Каспий аймағындағы қауіпті шиеленістерден аңдауға болады.
Мінекей, осындай жағдай Каспий өңіріндегі мемлекеттердің қарулы қақтығыстарына әкеліп соқтыруы әбден мүмкін еді», – дейді ол.
Тоқ етерін айтқанда, ілгеріде сөз етілген факторлардың барлығы Каспий аймағындағы елдердің барлығына өздерінің әскери-теңіз күштерін күшейтуге себеп болды.
Сала мамандарының пікірінше, бүгінгі таңда мемлекетіміздегі Әскери-теңіз күштерінің дамуы Қазақстанның Каспий теңізіндегі ұлттық мүддесін қорғау үшін, Каспий теңізінде қауіпсіздікті өзіміздің және ұжымдық әскери қауіпсіздік шеңберінде қамтамасыз ету мақсатында жасалып жатқан жайы бар.
Жоғарыда Қорғаныс және аэроғарыш өнеркәсібі министрі Бейбіт Атамқұлов тілге тиек еткеніндей, еліміз әскери-теңіз күштерін қаруландыруға, әскери техникалармен жабдықтауға барынша көңіл бөліп отырғанын айттық.
ӘТК қолбасшылығы бұл тұрғыда жергілікті өндіріс орындарымен барынша тығыз байланыс орнатқанын атап өткен жөн.
Бұған дәлел қазіргі таңда әскери-теңіз қаруларының 80 пайызға жуық тапсырыстарын «Қазақстан инжиниринг» ҰК қорғаныс-өндірістік кәсіпорыны жүзеге асырып жатыр.
Қазақстан Әскери-теңіз күштерінің Бас қолбасшысы, вице-адмирал Жандарбек Жанзақов атап өткеніндей Әскери-теңіз күштерін құру, оны барлық әскери талаптарға сәйкес ұйымдастыру енді ғана егемендік алған елімізге оңайға түспеген.
КСРО тұсында Каспий аймағында әскери флотилиясы тұрғанмен, Қазақстанның аумағында бірде-бір әскери кеме болмаған екен. Осы себепті де ӘТК базасын жасау үшін алдымен оның іргетасын қалау қажет болған.
«Бұл бір ерекше кезең еді. Әскери-теңіз күштерін құру екі кезеңмен іске асырылған болатын. Алғашқы кезеңде Қазақстан Қарулы Күштері Бас штабының құрамында 1-рангыдағы капитаны Руслан Ісламов басшылық еткен ӘТК бөлімі пайда болды. Осыдан кейін Ақтау қаласында 1993 жылдың күзінде теңізшілердің алғашқы әскери бөлімі де құрылды, оның командирі болып 1-ші рангалық капитан Рәтмір Қомыратов тағайындалған-тұғын. Осыдан бастап ӘТК бөлімдері мен бөлімшелері құрылып, ол Батыстық стратегиялық бағытқа ойысқан еді», – деп еске алады Жандарбек Жанзақов бұл ретте.
Сала мамандарының айтуынша, ол тұстағы ӘТК-нiң ең басты міндеті бірінші кезекте жауынгерлік әрі материалдық-техникалық қамтамасыз ету бөлімдері мен бөлімшелерін құру болды. Одан кейінгі маңызды мәселе әскери теңіз мамандарын дайындау еді.
Осы мақсатта 1994 жылдың күзінде Орал қаласында Әскери-теңіз күштерінің арнайы оқу орталығы құрылады. Құрылған уақытттан бастап осынау орталық ҚК ӘТК мен ҰҚК Шекара әскерлерінің теңіздік бөлімдеріне кіші кеме мамандарын даярлай бастайды.
Ал кәсіпке дайындау штурмандық-белгі берушілер, радио-телеграфшылар және де трюмдік моторшылар деген үш мамандық бойынша жүргізіле бастайды.
Әрине, маман дайындау үшін ұстаз қажет.
Сол жылдары елімізде әскери-теңіз саласын жақсы білетін мамандар болды ма? Болды.
Елімізде ӘТК құрылған бастапқы жылдарда Қайыргелді Есінеев, Серікқали Бимурзаев, Марат Түлекбаев, Жандарбек Жанзақов, Ахметжан Шақпұтов, Марат Базилов, Болат Алтымбаев сықылды күллі КСРО флоттарының құрамында жүріп алып мұхиттардағы нейтралды суларда барынша шыныққан тәжірибелі флот офицерлері талмай еңбек етті.
Мінекей, осынау білікті мамандар өздерінің үлкен ортада көрген тәжірибелерін отандық теңіз күштерін құруға жұмсады.
1996 жылдың жазында Ақтау қаласында ӘТК қолбасшылығының басқармасы құрылады. Мұның құрамына кемелер мен катерлердің үш бірдей дивизионы, тыл базасы, оқу орталығы, байланыс торабы, арнайы мақсаттағы рота, гидрографиялық қызмет кірді.
Елімізде кеме жасау бағдарламасы дайындалып, бекітілген кез осы тұс-тұғын. Осы кезде Орал қаласындағы «Зенит» зауыты мен «Гидроприбор» АҚ кәсіпорындарының базасында ӘТК мен Шекара қызметінің теңіздік бөлімдеріне жауынгерлік кемелер мен катерлер жасауға алғашқы тапсырыстар беріле бастайды.
Ал 1999 жылдың жазында Жоғарғы қолбасшылықтың ұйғарымымен Қарулы күштердің әскери-теңіз базасы барлық инфрақұрылымдарымен, соның ішінде әскери-жауынгерлік кемелерімен әрі жеке құрамымен бірге Ұлттық қауіпсіздік комитетінің Шекара қызметіне қарасты Теңіз бөлімдерінің құрамына кіреді.
Бұдан әрі қарай ӘТК-нің Қазақстан әскері құрамындағы қарулы күштердің дербес түрі ретінде қалыптасқан екінші кезеңі басталды. Президент Нұрсұлтан Назарбаевтың 2003 жылғы 7-ші мамырдағы «Қазақстан Республикасы Қарулы Күштерінің құрылымын әрі қарай жетілдіру жөнін-дегі шаралар туралы» Жарлығынан кейін басталған еді бұл кезең.
Міне, сол жылдары Мемлекет басшысының бұйрығымен Ақтау қаласында жоғары білімді әскери теңізшілерді дайындайтын Әскери-теңіз институтының қабырғасы қаланады. Оқу орнын 1-ші рангалық капитан Ақметжан Шықпұтов басқарады.
Ең басты жаңалық – теңізші мамандармен қатар ӘТК түрлі қажеттіліктерге пайдалануға болатын жауынгерлік кемелермен жабдықтала бастайды.
Халықаралық әріптестермен келіссөздер жолға қойылып, араға үш жыл салып 2006 жылы Оңтүстік Кореядан Қазақстанға шағын күзет кемелері де жеткізіледі.
Әрине, атқарылған жұмыс мұнымен шектеліп қалған жоқ. Бір жылдан соң ӘТК құрамына Ресейдің іргелі кеме жасау зауытында жасалған «Жайық» гидрографиялық кемесі беріледі.
Ал 2008 жылдың сәуірінде Қазақстан Үкіметінің Қаулысына сәйкес Астанада ӘТК Бас қолбасшысының басқармасы да құрылады.
Үшінші кезең
Бұл кезеңді сала мамандары ӘТК-нің Қазақстан әскері құрамындағы қарулы күштердің дербес түрі ретінде қалыптасқан үшінші кезеңі деп айтады.
Ілгеріде Астанада ӘТК Бас қолбасшысының басқармасы құрылғанын айттық. Бұл құрылымның міндеттеріне – өзге әскер түрлерімен қойын-қолтықтасып әрекет ету, ӘТК-ға қарасты кемелерді, әскери-техникалық дүниелерді бір орталықтан басқару, білікті мамандар әзірлеу, сонымен қатар
Қазақстан ӘТК-сын жауынгерлік дайындау және де халықаралық әскери ынтымақтастық орнату кірді.
Ал 2010 жылдың ақпанында Қарулы Күштердің Жоғарғы Бас қолбасшысы, Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев Әскери-теңіз күштеріне Жауынгерлік туды салтанатты түрде табыстады.
2012 жылдан бері әр жыл сайын ӘТК құрамы түрлі мақсаттарға пайдаланылатын жаңа кемелермен және де катерлермен толықтырылып келеді.
Әскери-теңіз күштерінің ең басты кәсіби серіктесі болып табылатын «Зенит» Орал зауыты» – бүгінгі кезде тек Каспий аймағына ғана емес, жалпы елімізге, тіпті шет мемлекеттерге танылған кәсіпорынға айналып үлгерді. Оны ұзақ жылдар бойы өз ісінің білікті маманы Вячеслав Валиев басқарды.
Серіктес демекші, «Зенит» зауыты қандай әскери-теңіх техникаларын жасап шықты? Енді соған тоқтала кетелік.
Соңғы 5 жылдың жүзінде судағы жалпы сыйымдылығы 240 тоннадан
500 тоннаға дейін жететін ракеталық артиллериялық әскери кемелер Орал зауытында жасалып, қолданысқа берілді.
Айталық, 2012-2014 жылдары заманауи торап, навигациялық әрі радиотехникалық құралдармен, қажетті нысананы өзі табатын және өзі көздеп ататын роботтандырылған жүйесі бар қарумен жабдықталған ракеталық-артиллериялық екі жауынгерлік кеме келді.
Бұдан кейінгі уақыттары «Зенит» Орал зауыты» АҚ Әскери-теңіз күштері үшін ІІІ санаттағы тағы бір ракеталық-артиллериялық кемені, ұжымның кемедегі өртпен, корпусқа кірген сумен күресуге жаттығатын арнайы-жаттығу стансасын жасап берді.
Әрине, әріптестік тек өз ішімізбен шектеліп қалмайды.
Еліміздің Әскери-теңіз күштері көрші Ресейдің іргелі кеме жасау зауыттарына да түрлі нақыштағы кемелерге тапсырыстар береді. Ресейдің Орта-Невск әскери кеме жасайтын зауытына су астындағы жарылғыш заттарды іздейтін әрі жоюға бағытталған кемесі осыдан 2 жыл бұрын айбынды «Алатау» деген атпен пайдалануға берілді.
Бұдан сырт осы уақыт аралығында «Индра Қазақстан инжиниринг» ЖШС кәсіпорнымен бірлескен түрде аса қажетті жылжымалы бақылау стансасы жасалды. Бұл еліміздің Каспий аймағындағы ахуалды бақылап, нақты міндеттерге тапсырма беру жүйесі бар тәжірибе учаскесін жасауға жол ашты.
Ал қазіргі таңда ӘТК құрамында заманауи қарулармен жарақталған бірнеше функционалды 4 зымыран-артиллериялық кемесі, минатралдық кемелер және бірнеше шапшаң жүретін катерлер бар.
Сала мамандарының пікірінше, осы жобадағы кемелер алдыңғы қатарлы мемлекеттердің жауынгерлік кемелерінен кем түспейді екен.
Ілгеріде айтып өткеніміздей әскери-теңіз күштері өзінің қалыптасу уақытында әлемнің көптеген мемлекетімен берік ынтымақтастық орнатып, тәжірибе алмасты.
Айталық, осыдан 3 жыл бұрын еліміздің Әскери-теңіз күштеріне арнайы сапармен Оңтүстік Корея Әскери-теңіз күштері-
нің бас қолбасшысы Джон Хо Сюб және Иранның бас қолбасшысы Хабибулла Сайари келді.
Былтырғы жылы құрамында «Сарыарқа» және де «Орал» зымыран-артиллериялық кемелері бар Қазақстан ӘТК жауынгерлік кемелерінің тобы арнайы сапармен Иранның Энзели портына барып қайтты.
ӘТК кемелері еліміздің жалауының астында түрлі жауынгерлік жорықтарға шығып, халықаралық әскери жаттығуларға, жарыстарға қатысып жүлделі оралды.
Бұған қоса соңғы кездері одақтасымыз Ресейдің ұйытқы болуымен өткізіліп жүрген халықаралық Әскер ойындарының құрамындағы «Теңіз биатлоны» бойынша жарыстардан да қазақстандық кемелер қомақты жүлдемен оралды.
Жалпы айтқанда халықаралық деңгейдегі жарыстарда үздік көрсеткіштерге ие болған теңізшілер біздің елімізде жетерлік.