Қазақстанда нан көктемде екі есе қымбаттауы мүмкін – сарапшылар

Мұны ең көп Жамбыл (23,4%-ға) және Солтүстік Қазақстан (21,3%-ға) облыстарының тұрғындары, сондай-ақ алматылықтар (17,3%-ға) сезінді. Бағаның ең төменгі жылдық өсімі Батыс Қазақстан облысына тиесілі – бар-жоғы 0,9%.

Барлық астық – экспортқа

“СевЕсильЗерно” ЖШС директоры Таисия Колегованың айтуынша, ұн өндірісінің азаюы ең алдымен шикізат қиындығына байланысты.

– Жалпы, бидай өндірісі маусымдық сипатқа ие. Ал шикізат қоры жеткілікті көлемде болса, ұн өндіру жыл бойы жүргізіледі. Біздің мемлекетіміздің саясаты негізінен шикізат экспортына бағытталғандықтан, оның елден тыс жерлерге әкетіледі.

Диірмендер оны сатып ала алмады және өндірістік қуаттылықты толығымен іске қоса алмады. Нәтижесінде диірмендер көбіне тоқтап қалды. Кейбіреулері тек 30% жүктемемен жұмыс істеді.

Сонымен қатар біздің ұн сыртқы нарықтарда бәсекеге қабілетсіз болғандықтан. Бидайдың құны өсті, сондықтан біз өз бағамыздан өте алмадық.

Өзбектер бізден озды

– Біздің бидайды өзбектер сатып алды. Оларда судың, энергия көздерінің және жалақының арзан болуының арқасында өңдеу құны төмен. Сонымен қатар, Ауғанстанға ұн экспорттау кезінде олардың ішкі тарифі әлдеқайда төмен.

Өзбектер 16 долларға, біз 53 долларға жеткіземіз. Тиісінше, біздің астықтан Өзбекстанда алынған ұн Қазақстаннан жіберілген ұнға қарағанда 30 долларға арзан

Ауғанстан арзан ұн алуды жөн көрді. Өзбекстан өзінің өңдеу салаларын ұлғайтты және қазірдің өзінде бізден 4 млн тоннаға жуық бидай сатып алады,  өңдейді, өз нарығын қанықтырады және Ауғанстанға 1 млн тоннадан астам ұн экспорттайды, — дейді Колегова.

Саланы қалай құлдыратты

Нәтижесінде, егер 10 жыл бұрын Қазақстан әлемдегі ұнның алдыңғы қатарлы экспорттаушысы болса, қазір сала құлдырауда. Осы кезең ішінде, сарапшының айтуынша,

1 300 диірменнің 270-і қалды. Ал жұмыс істеп тұрғандарының саны 120-дан аспайды. Қалғандары не тоқтап тұр, не банкротқа ұшырады

Себебі Қазақстанда диірмендер ішкі қажеттіліктен гөрі әлдеқайда көп құрылды. Елді қамтамасыз ету үшін 20-сы жеткілікті. Қалғандары экспортқа бағдарланған.

Бірақ экспорттағы қиындыққа байланысты сала “құлдырауда”.

– Біздің мемлекетіміздің саясаты, ең алдымен, қайта өңделген тауарларды емес, шикізатты экспорттауға бағытталған

Дегенмен, бұрынғы және қазіргі президент те үнемі қайта өңделген тауарлардың экспортын дамытуға назар аударады. Онда ҚҚС-ның жоғары үлесі қамтылады, яғни мемлекет үшін пайдалы. Сонымен қатар, тауарларды қайта өңдеу кезінде қосымша адами ресурстар іске қосылды, бұл жұмыс орындарын құруға және салықтар төлеуге ықпал етеді. Кез келген жағдайда бұл тиімді, — деп атап өтті “СевЕсильЗерно”ЖШС директоры.

Жем-шөптің жетіспеушілігі

Оның айтуынша, қайта өңдеу салаларының қысқаруы ішкі нарықта жанама өнім — кебек тапшылығына алып келді. Олардың жетіспеушілігі бағаның өсуіне әкелді.

— Егер біздің диірмендеріміз 100% жүктемемен жұмыс істейтін болса, кебек көп мөлшерде өндіріліп, нарық заңдарына сәйкес олардың бағасы төмендейтін еді. Бірақ биыл біз азық-түлік базасының жетіспеушілігіне тап болдық. Ал

мемлекет қайта өңдеуді арттырудың орнына, негізінен бұрыннан-ақ экспортталмайтын кебек экспортын шектеужәне квоталауды бастады

Ішкі нарықта оларды онсыз да жақсы бағамен сатуға болады. Бидайды экспорттауға тыйым салу да айрықша әсер ете қоймайды, өйткені экспорттауға тыйым салған бесінші класты ұн тартатын бидайемес, іс жүзінде бұл түрі жоқ.

2021 жылы жағдай жақсы болғаны соншалық, сапасы бойынша негізінен үшінші сыныпты бидай жүрді. Біз төртінші сыныпты бидай көрмедік, ал бесіншісін тіптен. Тыйым ресми болып шығады. Егер трейдер бесінші сыныпты шығарғысы келсе де, ол төртінші немесе үшінші сыныпты деп жазады. Біздің елімізде сыбайлас жемқорлықты ешкім жойған жоқ, – деп атап өтті Таисия Колегова.

Бағаның өсуі алда

Бүгінгі таңда елден бидай үлкен көлемде экспортталады және бағасы бақылаусыз өсуде. Азық-түлік корпорациясы бағасын тоннасына 103-тен 107 мың теңгеге дейін деп жариялады, алайда астықтың үшінші класы қазірдің өзінде 115 мың.

– Бір апта ішінде өсім 7 мың теңге. Сұраныс ұсынысты тудырады, сондықтан бидай экспортталады. Жаңа жылдан кейін, өткен жылмен салыстырғанда аз өнім алған жағдайда, бізде тартатын ұн болмайды. Оның үстіне

неғұрлым қолайлы статистика жасау үшін фермерлер жиналған егінге “қосып жазуға” мәжбүр. КСРО-ның мұндай сарқыншақтары әлі де сақталған

Мұның бәрі нан өнімдері мен бүкіл азық-түлік себетінің қымбаттауына әкеледі. Жемнің қымбаттауынан мал өсірушілер мен құс өсірушілер зардап шегеді. Ет, сүт, жұмыртқа бағасы өседі. Бидайдың қатқыл сорттарының қымбаттауы макарон өнімдерінің бағасының өсуіне әкеледі. Яғни, кедейлер үшін де азық-түлік қол жетімді болмайды”, — деп болжайды Колегова.

Адамдарға соққы

Оның айтуынша, Ресейдегі сияқты шаралар қажет. Ішкі өңдеуге арналған шикізатты арзандату үшін экспорттық кедендік баждарды енгізу қажет. Осының арқасында көрші елде азық-түлік бағасының өсуін тұрақтандыруға мүмкіндік туды.

— Біз осындай шараларды жүзеге асыруды ұсындық, бірақ астық лоббиі жеңді. Меніңше,

жаңа жылдан кейін елді дағдарыс күтіп тұр, көктем мен жазға қарай халықтың осал топтары үшін жағдай қиындай түседі

Нан 20 теңгеге қымбаттады. Шенеуніктер Еуропаны мысалға келтіріп, инфляция – бұл әлемдік үрдіс дегенімен Еуропадағы өмір сүру деңгейі мен біздікін салыстыра алмаймыз.

Өмір сүру деңгейі төмен адамдардың жалақысы 50 мың теңгені құрайды. Егер азық-түлік бағасы екі есе өссе, мұндай ақшаға қалай өмір сүруге болады? Ал бағаның өсуі, оның ішінде нанның да қымбаттауын міндетті түрде көреміз: егер 2020 жылы бір тонна бидайдың құны 75 мың теңге болса, қазір 115 мың теңге. 130 мыңға дейін өседі деп болжануда. Демек, ұнның бір тоннасы 173 мың теңге болады деп болжайды, – Таисия Колегова.

Күмәнді шешімдер және нәтиже

Аграрлық сарапшы Кирилл Павлов нан бағасының өсуіне жол бермеу мүмкін емес деп санайды. Оның пікірінше, ауыл шаруашылығының экс-министрі Сапархан Омаровтың өткен жылғы ұн экспортын квоталау туралы шешімі де өз әсерін тигізді.

– Демек, бұрын барлығы ұнды экспорттай алатын, ал қазір тек белгілі бір компаниялар ғана және белгілі бір көлемде. Бұл не үшін жасалды, біз тек болжам жасай аламыз. Бәрі азық-түлік қауіпсіздігі және әдемі сөздермен ақталды.

Бұл көптеген ірі компаниялардың бұл квоталарға “сәйкес келма алмайтындарын” түсініп, диірмендерін жауып, астықты сатуына әкеліп соқтырды.

Олардың арасында бидай өсірумен де, өңдеумен де айналысқан ірі агрохолдинг “Олжа Агро” бар. Мұның бәрі жалпы салаға қатты әсер етті. Бүгінгі таңда ұн шығарғысы келетіндер жоқ.

Жыл басында шетелдік инвестор компания мені ел ішінде өндірісті бастау үшін үлкен көлемде ұн тауып беруімді сұрады. Бір диірменнен таба алмадық. Бұрын айына 25-30 мың тонна ұн бере алатын мұндай диірмендердің бесеуі бар болған.

Қазір мұндай көлемді бүкіл елден жинауға тура келеді

Сала күрт құлдырауда. Егер Өзбекстан осы бағытта әлеуетін арттыруды жалғастырса, ал Тәжікстан мен Өзбекстан, айтқандарындай, диірмендер салса, Қазақстан жай ғана астық шикізатын берушіге айналады, — деп сенеді Павлов.

Оның болжауынша, 2022 жылы нан 140-150 теңге болады. Ұнның қымбаттауына байланысты, ұн олардың көпшілігінің құрамына кіретінін ескере отырып, басқа да өнімдер қымбаттайды.