Қауіптер ғана емес, мүмкіндіктер де бар — тарихшы Қазақстанның Ауғанстандағы саясаты туралы

“Талибан” қозғалысы (ҚР-да тыйым салынған) билікке келгеннен кейінгі Ауғанстандағы жағдай тұрақсыз болып қалуда. Көптеген ел әлі күнге дейін жаңа үкіметті мойындамады. Қазақстан да ерекшеленген жоқ, дегенмен дипломатиялық қарым-қатынастар баяу жолға қойылып келеді. Қытай, Өзбекстан, Парсы шығанағы елдерімен және басқа мемлекеттермен қатар Қазақстан гуманитарлық көмек көрсетеді. Азаматтардың жартысына жуығы және бұл шамамен 18 миллион адам қолдауды қажет етеді.

Хаос және тұрақсыздық

Тарихшы Асылбек Бисенбаевтың ойынша, қазіргі уақытта талибан билікті нығайтуда, және бұл жағдайда Қарулы күштің көмегінсіз жасау оңай емес.

— “Талибан” қозғалысына көптеген отрядтар қосылды. Сондықтан орталық үкіметке олардың барлық әрекеттерін бақылау қиын.

Кейбір жағдайда қарапайым бандиттер мен бұзақылар қозғалыс маскасының артында әрекет етеді. Тәлібтер ешкімнің шекарасын бұзбаймыз және идеологиясын Ауғанстаннан тыс жерде таратпаймыз деп мәлімдеді

Бүгінгі таңда олардың негізгі міндеті— жағдайды тұрақтандыру және елдің экономикалық өмірін реттеу. Тәлібтерді идеализациялаудың қажеті жоқ, бірақ трагедия қылудың да мәні жоқ. Қазір елдегі жағдай туралы қарама-қайшы ақпарат келіп жатыр және бұл ең алдымен әйелдердің жағдайымен байланысты. Бірақ ресми Талибан мәлімдемесінде ауған әйелдері жабық киім кию арқылы жұмыс істей және оқи алады делінген.

Тәуекелдер мен қауіптер

— Орталық Азия елдеріне Ауғанстаннан мигранттардың үлкен ағымы болады деген қорқыныш бар. Сіз қалай ойлайсыз?

— Мигранттардың негізгі ағымы көшіп кетті. Соғысқа байланысты бұрын Ауғанстаннан экономикалық көші-қон болған. Адамдар тұрақты елдерге көшуге тырысты. Көбі Орталық Азия республикалары арқылы өтті.

— Қалай ойлайсыз, “Талибанның” келуімен Ауғанстаннан есірткі трафигі мәселесінің ушығуын күту керек пе?

— Ауғанстан Кеңес әскерлері келгенге дейін әрдайым есірткі өндіретін. Алайда, мұндай мөлшерде емес. Ал

соғыс кезінде көкнәр өрістері соғысушы топтар үшін, соның ішінде талибандар үшін қаржыландыру көзі болды

Бірақ біз қазір басқа Талибан билікке келгенін түсінуіміз керек — Үкімет бұрын құлатылған адамдар емес. Бүгінгі таңда жаңа билік көкнәр алқаптарын жоюды мақсат етіп қойды. Кейбір мәліметтер бойынша олар шынымен сонымен айналысатын сияқты.

Тарихтан солай қалыптасты

— Бірақ олар апиын көкнәрін өсіруді бірден тоқтата алмайды. Себебі балама табу керек, бейбіт өнімге көшу керек — күріш немесе мақта өсіру. Бұл үшін уақыт қажет.

Мысалы, шаруа көкнәр тұқымын егіп, егінге ақша алуды жоспарлап отыр. Егер егінін жойса, адам нансыз қалады және қолына қару алады

Сондықтан әзірге өндіріс жалғасады деп ойлаймын.

Егер Ауғанстанда кеңес әскерлері болған тарихқа үңілсек, олар сол жерден КСРО-ға контрабандалық өнімдерді, соның ішінде есірткі тасымалдады. КСРО ыдырағаннан кейін есірткі тасымалдаумен және оларды өз аумағында шикізаттан өндірумен айналысатын қылмыстық топтар қалды. Сондықтан, бұл өнімді шекараға жеткізетін тәлібтерді ғана кінәлау дұрыс емес. Есірткі трафигі өтетін елдердің әрқайсысында қылмыспен күресу керек. Іс жүзінде кейбір партиялар ғана ұсталады, ал негізгі ағын әлі де шекарадан өтеді.

Енді не болады?

— Қазақстан жаңа ауған үкіметіне қатысты қандай саясат жүргізуі керек?

— Ресми түрде біздің билік әлі оларды мойындамады. Бірақ желіде Қазақстанның ресми өкілдері мен талибандардың бірлескен фотосуреттері болды. Қазір, менің ойымша, біз бірнеше мәселені шешуіміз керек.

Алдымен Орталық Азия мемлекеттері, оның ішінде шекаралас мемлекеттер — Тәжікстан, Өзбекстан, Түркіменстан саммит өткізіп, талибандарға қатысты ортақ саясат қалыптастыруы керек

Қазіргі уақытта бұл мәселеде алшақтық бар: біреу ынтымақтаса бастаса, біреу жоқ. Ауғанстан Үндістан мен Пәкістанға барар жолда жатқан тас сияқты. Егер біз ол жаққа жол салатын болсақ, онда біз осы елдердің нарығына шығамыз. Түркіменстаннан газ және өзге де энергия ресурстарын экспорттай аламыз. Ол үшін газ құбырын “ТАПИ” жобасы аясында аяқтау керек.

Онда өзбектер теміржол салды. Егер ол Пәкістанға дейін аяқталса, біз оңтүстікте орналасқан елдермен белсенді жұмыс жасай аламыз. Автомобиль жолдарын да салуға болады

Перспективалар өте үлкен, әсіресе Ауғанстанда пайдалы қазбалардың үлкен қоры бар. Қазір Қытай бұл бағытта белсенді келіссөздер жүргізуде.

Оның үстіне Қытай Ауғанстан арқылы Аравия теңізіне баруды ойлайды, онда ол пәкістандық портты жаңартқан болатын. Маршруттарды салу арқылы Пекин өз өнімдерін жеткізу жолдарын қысқартқысы келеді.

Қазір талибандарды көптеген елдер мойындамайды және террористік ұйым болып қала береді. Бірақ, менің ойымша, қазіргі жағдайды шындық ретінде қабылдау керек. Бұл Иранда болған жағдай сияқты: 1979 жылы революция болып, фундаменталистер билікке келді. Елдердің бір бөлігі бүгінде Иранды бұғаттаған болса да, тіпті АҚШ бұл елмен келіссөздер жүргізіп, сауда қатынастарын құруда. Сондықтан, менің ойымша, Талибанмен болашақта жағдай тұрақтайды.