Халықаралық тәжірибе Қазақстанды энергетикалық тығырыққа тірейді

Жоспардан кешігу аса қорқынышты емес сияқты, бірақ ол жыл сайын ұлғая береді, сосын Қазақстанға “жасыл” энергияның мәлімделген, бірақ өндірілмеген көлемінің орнын толтыру керек болады. Бұл ретте экологиялық ведомство “көміп тастаған” көмір генерациясы қазір елдегі өндірілетін барлық электр энергиясының 70%-ын береді.

Егер ЖЭК өз үлесін қазіргі қарқынмен өсірсе (жылына шамамен 1%), онда ЖЭК ауыстыруға Қазақстанға жетпіс жылға жуық уақыт кетеді. Бір минуттық режимде осындай алмастыру тәжірибесі іс жүзінде қандай нәтиже бергенін көрші Қытай көрсетті.

Қытайдың көмір суициді

ҚХР – әлемдегі өнеркәсіптік газдар шығарындыларының негізгі көзі. Бұл ретте электр энергиясын өндірудің жалпы көлеміндегі көмір генерациясының үлесі қазақстандықтан біршама төмен – шамамен 56%. Соңғы жылдардағы үрдістерді ескере отырып, кез-келген өнім “көміртегі ізі” деп аталатынның салдарынан шетелдік нарықтарда өз орнын жоғалтуы мүмкін болғандықтан, Қытай билігі өз энергиясын күрт “жасылдандыруға” шешім қабылдады. Бұл “көгалдандырудың” түпкі мақсаты қазақстандық баламамен толық сәйкес келді – 2060 жылға қарай толық көміртекті бейтараптық.

Осы мақсатқа жету үшін Қытай билігі өз экономикасына екі есе соққы берді. Өнеркәсіптік кәсіпорындарға энергияны тұтынудың белгілі бір нормалары белгіленді, оны асыруға болмайды, сондай-ақ көмір өндірушілер үшін қатаң экологиялық нормалар енгізілді.

Пандемия бүкіл әлемде өршіп, кез-келген тауарға, соның ішінде аспан асты еліне сұраныс күрт төмендегенде де, бәрі қалыпты болды: генерация электр энергиясына деген сұранысты толығымен жеңе алды. Алайда, биыл Қытай тауарларына сұраныс күрт өсті. Онымен бірге энергия тұтыну (14%-ға) да өсті. Қатаң экологиялық бақылаудағы көмір өндіруді бар болғаны 6%-ға ғана арттыруға мүмкіндік туды.

Нәтижесінде Қытайдың генерациялайтын қуаттарының 56%-ы отынмен тұрақты іркілістерге ұшырай бастады, ал алмастыру көзі ретіндегі ЖЭК болжамды түрде сәтсіздікке ұшырады. Көмірді импорттайтын да еш жер болмады: Пекин Австралиямен екіжақты сауданы тоқтатқан саяси дау-дамай жүргізуде, Индонезия қажеттілікті жаба алмады, ал Моңғолия шекарадағы қатаң коронавирустық шектеулерге байланысты жеткізілімдерді қысқартты.

Бұл ретте Қытайдағы көмір станциялары шығынға батып жұмыс істеуге тура келеді. Шетелдік көмірдің бағасы күн сайын өсіп жатыр, ал ішкі нарықта электр энергиясының тарифін мемлекет реттейді, оны көтеруге мүмкіндік бермейді.

Goldman Sachs мәліметтері бойынша, энергия дағдарысы қыркүйектің аяғынан бастап барлық қытайлық кәсіпорындардың 44%-ына әсер етті. Бірқатар аймақтарда ірі өнеркәсіптік нысандар үшін электр энергиясын тұтынуға шектеулер енгізіліп, оларға жұмыс қызатын уақытта жұмыс істеуге тыйым салынды. Басқа аймақтардағы өнеркәсіп түнгі жұмыс режиміне ауыстырылды.

Нәтижесінде алюминий өндіретін қуаттылықтың шамамен 7%-ы және цемент өндіретін зауыттардың 29%-ы тұрып қалды. Мұның бәрі қалалар мен ауылдық елді мекендердегі қарапайым тұтынушылардың тұрақты желдеткішті ажыратулары арқылы нығайтылады. Жалпы, қытайлық энергетикалық апокалипсис көмір генерациясын шектеудің іс жүзінде нәтижесі қандай болатынын нақты көрсетті.

“Жасыл” доктринаны лириктерге сеніп тапсыруға болмайды

“Жасыл” идеялар үшін дәстүрлі энергетикадан бас тартудың тағы бір айқын мысалы Германия болып табылады, онда көмірден басқа атом электр станциялары да жабылды. Нәтижесінде мұнда электр энергиясы 20%-ға қымбаттады. Ең қызығы, Көміртекті бейтараптық доктринасымен жұмыс істеу кезінде қазақстандық экологиялық ведомствоның кеңесшілері Германиядан келген сарапшылар болған, бұдан көмірден бас тарту ниетін толық түсінуге болады.

Бірақ Қазақстан Үкіметінде неміс және қытай тәжірибесі елді энергетикалық тығырыққа тірейді деген түсінік қалыптасып келе жатқанын айтты Тау-кен өндіру және тау-кен металлургия кәсіпорындары республикалық қауымдастығының атқарушы директоры Николай Радостовец.

“Еуропа мен Қытайдағы энергия дағдарысының себептері – көмір шахталарын жауып, көмір өндірісін, сондай-ақ Германиядағы атом энергетикасын шектеген саясаткерлердің қателіктері. Қазақстан энергетикада қандай да бір күрделі қадамдар жасамас бұрын осы қателіктердің бәрін ескеруі тиіс.

Доктрина – бұл 40 жылға есептелген өте маңызды құжат, оны мұқият ойластыру керек. Біз Үкімет деңгейінде оны неміс кеңесшілерімен бірге экология министрлігі емес, Ұлттық экономика министрлігі әзірлеуін ұсындық.

Бірінші вице-премьер Әлихан Смайыловқа алғыс білдіруіміз керек, ол бұл құжатты экономика министрлігіне пысықтауды тапсырды, өйткені онда өте үлкен экономикалық салдарлар бар”, – дейді Радостовец.

Доктринаны эколог-лириктер емес, экономист-прагматиктер әзірлеуі тиіс деген пікірді “Атамекен” Ұлттық Кәсіпкерлер палатасы да айтты. Палата Басқармасы төрағасының орынбасары Талғат Темірханов көмір саласына деген “жасылдар” тарапынан қысымды бұрын-соңды болмаған деп атады, бірақ оларды әлдебір нәрсеге көндіруге қол жеткізілгенін айтады.

“Көміртекті бейтараптыққа қол жеткізу Доктринасын жасай бастаған кезде, оның бастапқы нұсқасында көмірден толық бас тарту қарастырылған. Бірақ көмір шығарудан толық бас тарту – бұл нонсенс, келісесіз бе”, – дейді Темірханов.

Барабарлығын тексеру

Темірхановтың айтуынша, мемлекеттік органдарды да, әзірлеушілерді де ойлануға мәжбүрлеген. Қазір Доктринада 2060 жылға қарай көмір генерациясының көрсеткіші 40% деп жазылған.

“Бұл тек көміршілерді ғана емес, бүкіл ел экономикасын құтқарады. Қазір Доктринаны қабылдауды алты айға кейінге қалдырады деп болжануда, бұл бізге нақты сценарийлермен жұмыс істеуге мүмкіндік береді. Менің ойымша, ЖЭК Қазақстандағы дәстүрлі энергетиканы толығымен алмастыратын сценарий іс жүзінде мүмкін емес”, – деп атап өтті ол.

Көмір өндірісінің алмастырылмауының басты себебі – тарифтердің айырмашылығы. Индустрия министрлігінің мәліметінше, елдегі көмір ЖЭО-да өндірілген электр энергиясының киловатт/сағаты 9 теңге тұрады. Жел электр станцияларының тарифтері 21,5 теңгені, күн электр станцияларының тарифтері 17 теңгені, биогаз қондырғыларының тарифтері 32,15 теңгені құрайды. Бағаның мұндай өсімі көптеген салалардың күйреуіне алып келеді, деп санайды ҰКП өкілі.

“Шын айтыңызшы, бізде осындай жоғары тарифпен төлеуге мүмкіндік бар ма? – дейді Темірханов. – Бұл жерде біздің бүкіл экономикамыз ірі өндірістермен тізбектеліп байланысқанын түсіну керек. Егер біздің металлургиялық кәсіпорындар электр энергиясының қымбаттығына байланысты тоқтап қалса немесе өндіріс көлемін азайтса, онда оларға қызмет көрсететін шағын және орта бизнес те бірден “тоқтайды”. Сондықтан Доктринаны әлі де пысықтау керек”, – деді ол.

Болашақ энергия дағдарысы бүгіннен басталады

Энергетика министрлігі әзірге орталық ұстанымды ұстанады. Энергетика министрлігінің электр энергетикасына инвестициялар басқармасының басшысы Сырым Төтебаевтың айтуынша, ведомство 2050 жылға қарай баламалы және жаңартылатын энергия көздері есебінен генерацияның барлық көлемінің кем дегенде жартысын жабу жоспарынан бас тартпайды.

“Алайда, таза көмір технологияларын дамыту бойынша әлемдік тенденцияны ескере отырып, сондай-ақ көмірдің үлкен қоры бар болғандықтан, біз көмір өндіруді әртараптандыру қажеттілігін мойындаймыз және таза көмір технологиялары арқылы электр энергиясын өндіруді құптаймыз.

Көмірқышқыл газын ұстап қалу технологиясының құны айтарлықтай арзандаған кезде, көмір электр станцияларының алдында кедергілер болмайды және көмір қайтадан энергияның базалық көзі болады деп санаймын”, — деп мәлімдеді Төтебаев осы жылдың қазан айында Қазақстанның көмір өнеркәсібінің II форумында сөйлеген сөзінде.

Ол сондай-ақ ЖЭК көмір қуаттарын ауыстыру үлкен шығындарды талап ететінін және электр энергиясына да, жылуға да тарифтердің қымбаттауына әкелетінін мойындады. Сондықтан мұндай ауыстыру (оның жеке пікірі бойынша) жақын болашақта орын алуы мүмкін емес.

“Сондықтан ЖЭО жылу энергиясының негізгі көздері ретінде сақталып қалуы керек, ал электр энергиясының қазіргі өсімін тек көмір станциялары ғана жаба алады”, — деп қорытындылады Энергетика министрлігінің басқарма басшысы.

Егер Қазақстанда электр энергиясын тұтынудың орташа жылдық өсімі шамамен 2%-ды құраса, биыл жүйелік оператор – KEGOC ұлттық компаниясы электр энергиясын тұтынудың 7%-ға артқанын тіркеді.

Сарапшылардың түсіндіруінше, абсолютті цифрлармен айтсақ, оны елдің бес ең шағын өңірі жылына тұтынатын көлеммен салыстыруға болады.

“KEGOC” AO бас диспетчері Бекжан Мұқатовтың айтуынша, тұтынудың мұндай өсімін майнерлер беруде. Қазақстан оларды электр энергиясы бағасының төмендігімен қызықтырады және Кембридж университетінің мәліметтері бойынша биткоин өндіру көлемі бойынша әлемде АҚШ-тан кейін екінші орын алады.

“Бізде республикада өндіруші қуаттардың жағдайына байланысты күрделі жағдай бар: тұтынудың жоғарыда айтылған өсіміне байланысты станциялардағы апатты жағдайлар қаупінің жоғары болуы, бұл шын мәнінде электр энергиясының тапшылығы тәуекелінің пайда болуына алып келуде. Егер өндіру төмен, ал қажеттілік жоғары болса, тапшылық пайда болады”, – дейді Бекжан Мұқатов.

Энергетикалық парадокс

Елде электр энергиясының жетіспеушілігі күнделікті максимум тұтынылатын уақытта – кешкі 19-дан 22-ге дейін сезіледі. Еліміздің халық тығыз орналасқан өңірлері бірінің тұрғындары мұны бірінші болып сезінді: Жамбыл облысының ауылдарында осы күзде электр энергиясының жалпы жетіспеушілігінен Қазақстанда электр энергиясын шектей бастады.

“Қазіргі уақытта” КEGOC” АҚ ұлттық операторы нағыз қажет уақытта бізге электр энергиясын беруді шектейді, бұл бізді аудандардағы елді мекендерді кезекпен электр энергиясынан ажыратуға мәжбүр етеді”, – деп атап өтті “ЖЭС” ЖШС Бас директоры Әлихан Жарболов.

Бұл ретте басқарма мүшесі, “Интер РАО” ресейлік энергетикалық компаниясының трейдинг блогы басшысының міндетін атқарушы Александра Панина таяуда қазақстандық билік электр энергиясының жетіспейтін көлемін Ресейден сатып алу мүмкіндігін қарастырып жатқанын айтты.

“Қазақстанда электр энергиясының тапшылығы байқалуда, біз қазақстандық тараппен келіссөздер жүргізіп жатырмыз. Қазір қараша айында Қазақстанға Ресей электр энергиясының коммерциялық жеткізілу мүмкіндігін талқылаудамыз”, – деп Панинаның өзін келтуреді РИА Новости.

Егер мұндай жеткізілімдер тұрақты болып қалса, бұл тіптен қызық көрінеді. Қазақстан осындай “көмір” электр энергиясын шетелден жоғары бағамен сатып алу үшін өзінің көмір энергетикасынан бас тартуда. Қазақстандық энергетиктер іс мұндай парадоксқа дейін жете қоймайды деп үміттенеді.