Ең төменгі жалақы 60 000 тг – үкімет үшін тығырыққа тірелу – Своик

1 қыркүйекте Қасым-Жомарт Тоқаев үкіметке Қазақстандағы ең төменгі жалақы мөлшерін 2022 жылдың 1 қаңтарынан бастап 60 мың теңгеге дейін қайта қарауды тапсырды. Бұл көрсеткіш 2018 жылдан бері өзгерген жоқ және 42,5 мың теңгені құрады.

“Әлемдік коронавирустық дағдарыс халықтың табысына қысымды күшейтті. Ең төменгі жалақы деңгейі бойынша Қазақстан ТМД-ның бірқатар елдерінен кейінгі орында. Сондықтан 2022 жылғы 1 қаңтардан бастап ЕТЖ-ны ағымдағы 42 500-ден 60 мың теңгеге дейін ұлғайту туралы шешім қабылдаймын”, – деді Тоқаев. – “Бұл шара бір миллионнан астам адамға, ал жанама түрде барлық еңбекшілерге қатысты болады. Бұл көлеңкелі жалақы қорын азайтады, оның мөлшері бүгінде декларацияланғандардың 30, тіпті 40%-ына жетуі мүмкін”.

Мемлекет басшысы сонымен қатар мемлекет салық, әлеуметтік және басқа да салаларда есептік көрсеткіш ретінде ең төменгі жалақыны орынсыз пайдаланудан бас тартуы керектігін атап өтті.

Экономист Петр Своик президенттің бұл мәлімдемесінен елеулі интриганы көреді. Себебі Қазақстанда ең төменгі жалақы да – зейнетақылар да, жәрдемақылар да – ең төменгі күнкөріс деңгейінен алынады. Ал оның 60 мың теңгеге дейін көтерілуі туралы ештеңе естілмеді.

Сонымен қатар, тамыз айының соңында бірнеше күн айырмашылықпен Қазақстанның ЕАЭО-дағы көрсеткіштері туралы жаңалықтар пайда болды. Атап айтқанда, 2021 жылдың бірінші жартыжылдығында республикалық бюджет тапшылығы бізде Одақтағы ең үлкен бюджет болды. Содан кейін Қазақстанда нақты және атаулы жалақы Еуразиялық кеңістіктің басқа елдеріне қарағанда тез өсіп келе жатқанын хабарлады. Ал 6-қыркүйекте ресми статистикаға сүйенсек, біздің ел халықтың кетуі бойынша ең озық деп аталды. Мұның бәрі сұрақ тудырмауы мүмкін емес. Петр Своик оларға жауап беруге тырысты.

Орташа жалақы – көрсеткіш емес.

– Петр Владимирович, егер бюджет тапшы болса, жалақы қалайша өспек? Жалақы өссе, Қазақстаннан адамдар не үшін кетеді? Статистика өз-өзіне қарсы шығып тұрған жоқ па?

– Мен бұл жерден ешқандай қарама-қайшылықты көрмеймін. Бюджет тапшылығы елде ақша жоқ дегенді білдірмейді. Бұл мемлекеттік шығындардың кірістерге қарағанда көбірек жоспарланғанын білдіреді. Бұл айырмашылық қалай жабылады, мәселе басқада. Бірақ біздің жағдайда анығы,

Қазақстанда шығындар көп. Әйтпесе, жалақыны көтеруге болады.

Ал халық жалақы өссе де кетіп жатса, онда тұрған ештеңе жоқ. Себебі эмиграцияның себептері әртүрлі болуы мүмкін. Әрине, олар әдетте жақсы ақша табатын жерге барады, басқаша болуы мүмкін емес. Бірақ оған мыңдаған басқа жағдайлар әсер етеді.

– Ресми статистика қазақстандықтардың орташа жалақысының өсуі туралы хабарлаған кезде, бұл қаншалықты шындыққа жанасады? Өйткені Қазақстанда 250 мың теңгені басым көпшілігі алмайды. Сонымен қатар бұл көрсеткіш үкіметтік шешімдердің қабылдануына немесе қабылданбауына әсер етеді.

– Орташа жалақы тек заңды табыстармен есептеледі, олар Қазақстанда жартысынан аз. БЖЗҚ статистикасына сүйенсек, оған өз үлестерін біздің азаматтардың аз бөлігі қосады. Ал жылына 12 рет, яғни тұрақты түрде аударатындар одан да аз, шамамен 1,5-2 миллиондай. Яғни, статистика қалай болғанда да шындықтың жартысын ғана көрсетеді. Бухгалтерия арқылы өтетінін ғана. Сонымен қатар, оның әдістері бойынша ол өзін-өзі жұмыспен қамтығандарды да санайды. Бірақ олардың табысы қазақстандықтардың орташа жалақысы туралы статистикаға енгізіле ме – бұл үлкен мәселе. Менің ойымша, жоқ.

Орташа жалақы аурухана бойынша орташа температураға ұқсас. Бұл жоғары немесе төмен болуы мүмкін. Ол ештеңені білдірмейді.

Мысалы, шартты түрде барлығы 150 мың теңге алады және елдегі 10 мың адам ғана 10 млн теңге алады делік. Бұл жағдайда орташа жалақы 150 мыңнан жоғары. Сіз мұндай ақшаны ешкім көрмеді деп ашулансаңызда болады. Енді ше? Демек, бұл 10 мың миллионерді ешкім білмейді.

Егер біз орташа температурасы бар ауруханада мәйітхана немесе қыздыру бөлмесі мүлде жоқ екенін және ондағы барлық адамдарда қандай да бір сырқаттың бар екенін білетін болсақ, онда ауруханадағы орташа температура әр науқастың температурасына сәйкес келер еді. Ал егер бұл ауруханада науқастардың бір бөлігі мәйітханада, ал екіншісі қыздыру бөлмесінде болса, аурухананың орташа температурасы осы екі бөліктің тепе-теңдігіне байланысты болады. Сондықтан ауруханада орташа температура, сондай -ақ орташа жалақы мүлдем ақпарат бере алмайды.

Күнкөріс деңгейі –  қиындықтардың көзі

–  Енді осының негізінде үкіметтік шешімдер қабылдана ма, жоқ па. Мысалы, азық-түлік бағасының өсуімен күрес өте шартты түрде жүреді. Мүмкін, үкімет орташа жалақы жақсы деп есептеп, адамдар картоптың бір келісі үшін 200-300 теңге артық төлей алады деп санайтын шығар. Әлде өте қымбат тұрғын үй ипотекалық несие арқылы, тіпті қолма-қол ақшамен азаматтарға қол жетімді деп. Өйткені, мұнда, жалақының негізгі бөлігін квазимемлсектор мен мемлекеттік қызметкерлер алады емес пе. Бірақ бұл елдің барлық тұрғындары емес қой!

– Бұлар әрине бір-бірімен,  байланысты. Бірақ тікелей емес, жанама түрде. Орташа жалақыдан басқа, медианалық деп аталатыны бар. Оның статистикасын орташа жалақынікі сияқты жиі жарияламайды, бірақ арасында жарияланады. Сол медианалық жалақы шындыққа әлдеқайда жақын – 110 мың теңге шамасында.

– Ол тіпті өңірлерде де бар.

– Үкімет шешім қабылдаған кезде осы көрсеткішті қолданады деп ойлаймын. Бірақ статистиканың тағы бір қызықты және ең маңызды құрамдас бөлігі бар – ең төменгі жалақы. Президент үкіметке оны 60 мың теңгеге дейін көтеруді тапсырды.

Бір қызығы – ең төменгі жалақы ең төменгі күнкөріс деңгейінің туындысы

Күнкөріс минимумына белгілі бір азық-түліктер себеті кіреді. Бір айға азық-түлік жиынтығы мен саны бойынша қазақстандықтардың рационын құрастыратын ешкім көрмеген қандай да бір комиссия бар. Содан кейін бұл жинақ статистиктерге беріледі, олар оны ақшаға айналдырады.

Айтпақшы, өнімнің бағасын анықтау кезінде олардың қай базарларға баратыны да белгісіз. Бірақ бұл азық-үлік жиынтығы өмір сүру минимумының 55 пайызын құрайды. Қалған 45% – коммуналдық қызмет, киім-кешек, көлік, дәрі-дәрмек және т.б. түріндегі азық-түлік емес шығындар. Ақырында статистиктер есептеген бұл ақша өмір шындығына қаншалықты сәйкес келеді? Мүлде сәйкес келмейді.

Бірақ өмір сүру минимумы бәрібір де бекітіледі. Ең төменгі жалақы –солардың бірі.

Екінші салдары – зейнетақы мен жәрдемақы мөлшері. Кедейлік деңгейі де ең төменгі күнкөріс деңгейінен шығады және оның 70%-ына тең. Шындығында, бұл мазаққа ұқсайды. Күнкөріс минимумының өзі – қазақстандықтарға аштықтан өлмеуге және көшеде жалаңаш таңып қалмауға мүмкіндік беретін көрсеткіш. Бірақ осы минимумның 70 пайызына ғана адам тамақтанып, киінетін болса, ол өлі емес, жай ғана кедей болып саналады.

Шешімі жоқ мәселеге жауап

– Егер президент ең төменгі жалақыны ғана көтеруді бұйырса, бұл оның ең төменгі күнкөріс деңгейінен ажыратылатынын білдіре ме? Ондай жауап еш жерде жоқ. Түсініксіз, себебі зейнетақы мен жәрдемақыларды ең төменгі жалақы деңгейіне жоспарлы түрде арттыру туралы ақпарат жоқ.

Үкіметтің әрекеті қандай болуы мүмкін? Мен бірнеше нұсқаны қарастырып отырмын. Олар азық-түлік себетін бұрынғы күйінде қалдырып, оның азық-түлік емес бөлігінің үлесін ұлғайтып, ең төменгі күнкөріс деңгейін 60 мыңға өткен күнмен қайта қарайды. Немесе олар азық-түлік себетін кеңейтеді, сонда оның құны ең төменгі күнкөріс деңгейіне сәйкес келеді.

Шындығында, Президент жауап берді. Енді үкіметтің осы жауапқа шешім мен осы тапсырманың бастапқы деректерін қандай да бір жолмен келтіру міндеті тұр, оңай шаруа емес.

Егер ең төменгі жалақы 60 мың теңгеге дейін көтерілсе, онда барлық зейнеткерлер мен жәрдемақы алушылар президенттің мәлімдемесінен бұрынғы төлемдермен қалады. Бұл жерде ешқандай түсініктеме жоқ.