Елдегі бизнес неге жиі тоқырауға ұшырайды?

Мемлекетпен үлестес адамдар аман қалады

— Тимур Зеилович, бұл “алтын бір пайыз” нені білдіреді?

— Алдымен бір маңызды жағдайды нақтылағым келеді. Бизнестің өмірлік циклі әртүрлі. Көбінесе ұзақ емес және бұл үрдіс әлемнің көптеген елдерінде байқалады. Сонымен қатар, Қазақстанда бұл мемлекет жүргізіп отырған саясатпен күрделене түседі.

Ұзақ өмір сүретін кәсіпорындардың осы 1%-ның жартысынан көбі мемлекетпен үлестес бизнес болып табылады

Олардың ішінде Кеңес заманынан бері жұмыс істеп келе жатқан ірі кәсіпорындар бар.

— Бизнес үшін мемлекет жасайтын жағдайларды бағалай аласыз ба?

— Бизнес үшін билік қалыптастыратын экожүйе теріс. Нақтысын айтқанда — бұл нақты экономикаға зиян тигізеді. Шағын және орта бизнестің іскерлік белсенділігін төмендетудің жарқын мысалы – автомобиль саласы. Кәдеге жарату және сертификаттау бойынша шектеулер енгізу тәуелсіз автомобиль саласын жойды.

Кәсіпкерлермен әңгіме барысында өндіріс неге дамымайды деп сұраймыз. Бәрінің жауабы қарапайым және бірдей.

Тартып алады деп қорқады

Бизнесті тартып алған, дамуға кедергі келтірген жағдайлар өте көп. Ол үшін ешкім жауап берген жоқ. Ірі кәсіпорындар рейдерлік әрекеттерге жиі ұшырайды.

— Дәл сол себепті…

— Ішкі инвесторлар мен кәсіпкерлер ұзақ мерзімді жобаларды дамытпайды.

Бұл біздің адамдар жаман деген сөз емес. Бүкіл әлемде олар бірдей. Рас, бізде ертеңгі күнге деген сенім жоқ

Адамдар бүгінгі күнмен өмір сүреді

— Парламентшілер бізде бос отырмайды. Үнемі қандай да бір заңдар қабылдайды, өзгерістер енгізеді. Бұл бизнеске әсер ете ме?

— Әрине әсер етеді. Барлығы тұрақсыз. Үнемі өзгерістер, толықтырулар енгізіліп, заңдармен эксперименттер жүргізілуде. Теорияда бұл пайдалы болуы керек және сирек жағдайларда ол солай. Жалпы, бұл бизнеске теріс әсер етеді.

Заң шығару шағын және орта бизнестен алшақ

Жағдайды нашарлататын нормативтік-құқықтық актілер жиі қабылданады. Себеп: бизнес саласын және оның процестерін білмеу және түсінбеушілік. Сонымен қатар, ШОБ-та өз позициясын қорғауға ресурстар жоқ.

— Нәтижесі қандай?

— Нәтижесі белгілі: бізде көтерме және бөлшек сауда белсенді дамуда. Алды, сатып алды, қайта сатты, тапты. Адамдар бүгінгі күнмен өмір сүреді. Әдетте олар бөлшек саудадан басталады, ал сәттілікке ие адамдар көтерме сегментке өтеді.

Бизнес ақсақалдарының салалары

— 1% ұзақ өмір сүрушілердің арасында білім беру саласында жұмыс істейтін компаниялар бар. Бұл құбылыс қалай түсіндіріледі?

— Бұл феномен емес, ел азаматтарын тәрбиелеудің заңды нәтижесі. Адамдар мемлекетке сенбейді және өз ұрпақтарына сенеді. Сондықтан олар балаларының жақсы біліміне инвестиция салуға тырысады. Біздің көпшілігіміз дәл осылай ойлайды.

— Онда 1%-да құрылыс компаниялары көп. Біз үшін құрылыс әрқашан тиімді ма?

— Мемлекетпен үлестес компаниялар үшін тиімді. Бұл көбінесе квазимемлекеттік сектор. Тұрғын үй және инфрақұрылым. Жолдар қанша рет қайта салынғанын, еліміздің қалаларының орталығындағы шекаралар өзгергенін есіңізде сақтаңыз. Бұл бюджетті игерудің тағы бір тәсілі.

Ең бастысы — ақша жұмсау

— Үкімет деңгейінде бюджет қаражатын тиімді пайдалану туралы жиі айтылады. Шығару бар ма?

— Барлығы туралы айтуға болады. Бұл әрдайым бюджет қаражатын игеру туралы. Осы өлшем бойынша өңірлік әкімдердің жұмысы жиі бағаланады. Осы себепті үлкен қалалардың орталық аудандарына көп ақша жұмсалады. Біз LRT немесе BRT сияқты жобаларды жақсы көреміз, олар үлкен ақша талап етеді. Және ешқандай нәтиже бермейді.

— Сіз тізімдеген жобалар инвестиция сомасымен таңғалдырады. Бюджетті игеру ойы адамды ойламаған қадамдарға баруға итермелейді ма? 

— Иә, бюджетті игерудің мақсаты адамдар, олардың қажеттіліктері мен әл-ауқаты туралы ой қозғайды.

Елде және шетелде бір шақырым жол салу құнын салыстырыңыз. Мемлекеттің шығындарына қарасақ, біздің  жолдар алтыннан

Шенеуніктер коммуникацияны дамыту туралы ойламайды, адамдарды қала орталығынан қала маңына көшуге ынталандырмайды. Мен бұл туралы мүлдем ойланбайды деп ойлаймын. Негізгі ой — ақша жұмсау.

Бесінші доңғалақ

— Тимур Зеилович, сіз мәселенің түп-тамырын қалай көресіз?

— Ақша қайда бар болса бизнес сонда жүреді. Бұл мемлекеттің саясаты. Шенеуніктер көптеген жылдар бойы өз орындарында отырады. Көлденең және сәл тік ротация есептелмейді. Тек ставкалар өзгереді. Өткен ғасырдың 90-жылдарынан бастап ештеңе түбегейлі өзгерген жоқ. Мұнай компаниялары ақшаны Ұлттық Қорға жібереді. Фискалдар салық жинайды. Мәжілісмендер мұнай ақшасын құрылысқа және көтерме-бөлшек саудаға бөледі. Болды.

Бизнесті дамыту үшін қарапайым заттар қажет. Қайта реттеу бөлігінде мемлекеттің саясатын өзгерту және бизнесті жүктеуді тоқтату қажет. Мемлекет үшін кез-келген кәсіпкер — жау. Бизнеске кіруге арналған барлық бөгегіш тетіктерді алып тастау қажет. Өткен аптада тауарларға ілеспе жүкқұжаттарға байланысты көптеген кәсіпорындардың жұмысы тұрып қалды.

Соттармен бір нәрсе істеу керек. Олар толығымен тәуелсіз болуы керек.

Бүгінде соттар мемлекет қатысатын істерде нотариус қызметін атқарады

Мемлекет кәсіпкерді айыптады. Сот шешімімен кәсіпкерді жазалайды. Мұның бәрі сирек жағдайларды қоспағанда, талқылауға жатпайды.