Белгісіздік шағын бизнесті құлдыратады және кедейлікке әкеледі — сарапшы

Болжам жасамау – бизнестің жауы

Экономист Айдархан Құсайынов бұл тұрғыда ерекше атап өтерліктей ештеңе байқамайды:

– Сауда құрылымы өзгеруде. Интернет-сатылымдар дамуда, базарлар басты рөл атқаруды тоқтатуда. Бұрын адамдар бәрін базардан сатып алатын, қазір әлдеқайда оңайырақ. Олар кез-келген компанияның қоймасынан барып ала алады — ол жерде тауар түрі де көп және бағасы да айтарлықтай төмен.

Қазақстанның Халық партиясынан сайланған мәжілісмен Ерлан Смайлов үш факторды атап өтті:

— Біріншісі — әлемде және Қазақстанда орын алған экономикалық дағдарыс. Екіншісі — бизнестің шынайы жағдайы мен мүдделерін ескермей жиі қабылданған шектеу шаралары. Үшіншісі — төлемге қабілетті болуға сұраныстың төмендеуі. Адамдар коронавирусқа дейін де кедейленіп кетті. Ал пандемия мен карантин оны одан сайын күшейтті.

Содан кейін сарапшы алғашқы екеуіне толығырақ тоқталды:

— Бизнес үшін не қажет? Болжам жасау. Ал ол жоқ. Бір апта бұрын билік аздап босаңсытты. Содан кейін кәсіпкер оның қызмет көрсету уақыты 20.00-ге дейін шектелетінін біледі, ал сенбі-жексенбіде мүлде жауып тастайды. Белгісіздік жағдайында жұмысты жоспарлау мүмкін емес.

Алматыда карантин салдарынан бизнес бюджетке 40 млрд теңгеден астам салық төлемеді

2020 жылдың қорытындысы шыққаннан кейін бұл сандар айтарлықтай өседі.

“Майшабақтар” бірінші құлдырайды

Смайловтың айтуынша, ойға қонымды және шамадан тыс карантиндік шаралар бар:

– Қатаң карантин кезеңінде базарлар мен СОО жабылғанын бәрі біледі. Қоғамдық кеңеске ашық аспан астында жұмыс істейтін, мысалы, Алматы мәдениет және демалыс саябағындағы, Көктөбедегі саябақтар мен аттракциондардың иелері жиі өтініш айтты. Ол жерде ЖК көп. Олар нағыз жұмыс қызатын кезде – наурыз айынан тамыздың аяғына дейін жабылды. Бірақ ешкім оларды жалға алу құнын өтеуден, жабдықты жұмысқа жарамды күйінде ұстаудан, күзет қызметтеріне ақы төлеуден және т. б. босатқан жоқ.

Тағы бір мысал. Мен жеке кәсіпкерлерден сүт өнімдерін жиі сатып алатынмын. Қатаң карантин енгізілгеннен кейін олар жұмысынан айрылды — фермерлердің өнімдерін жеткізу, тарату тоқтатылды. Бұл айтпаса да түсінікті. Билік көлік қозғалысын шектеді және бүкіл қала блок-бекеттермен жабылды.

Саясаттанушы, Заманауи мемлекеттік даму институтының директоры Дмитрий Солонников пандемия бәріне кінәлі екенін алға тартады:

— Соның кесірінен тұтынушылық сұраныстың төмендеуіне байланысты ЖК-тің экономикадағы үлесі төмендеуде. Ірі ойыншылардың, желілік компаниялардың қиын кезеңдерді жеңіп шығуға көбірек мүмкіндігі бар. Олар қызметкерлерді қысқарта алады, жеткізушілермен бөліп төлеуге келіседі, өздерінің бизнес жүргізу ережелерін ықшамдай алады.

Шағын кәсіпорындарда мұндай мүмкіндіктер жоқ, сондықтан олар бірінші болып құрдымға кетеді

“Атамекен” ҰКП баспасөз қызметінде ЖК саны азаюының тағы бір факторы туралы айтылды:

— Ауылдағы көптеген ЖК БЖТ (бірыңғай жиынтық төлем) төлеу арқылы бизнестерін жүргізеді. Мемлекет пандемия кезінде осындай мүмкіндік берді. ЖК-ті жабады да, кәсіпкерлік қызметін БЖТ төлеуші ретінде жалғастырады. Бұл “Бастау Бизнес” жобасына қатысушылардан-ақ айқын байқалады. Карантинге байланысты 2020 жылы 34 мыңға жуық ЖК жабылып, БЖТ төлеушілерге айналды.

Үй шаруашылықтары кедейлене түседі

Солонников ЖК-ке көңіл бөлмеуге кеңес береді:

— ЖІӨ құрылымында шағын науқандар мен жеке кәсіпкерлердің үлесі аса жоғары емес. Мемлекеттік сектор мен ірі корпорациялар үлкен рөл атқарады. Олар көптеген жұмыс орындарын және негізгі салық базасын құрады. Бұл жағдайда ЖК – өзін-өзі жұмыспен қамту және үй шаруашылықтарының табысын қолдау мәселесіне тіркеледі.

Сарапшы атап өткендей, біздің алдымызда экономикалық емес, әлеуметтік-саяси мәселе тұр:

— Сондықтан соған көңіл аудару керек. ЖК жабылды, демек қоғамда отбасын лайықты асырауға мүмкіндігі жоқ жұмысқа қабілетті жастағы белсенді адамдар пайда болды. Бұл ретте экономика тоқтамайды және айтарлықтай өзгеріс сезіле қоймайды. Әрбір жекелеген адамның тағдыры өкініш туғызады.

Смайлов мұндай бағалаумен келіспейді, ол үшінші факторға тоқталды:

— Өмір сүру деңгейі күрт төмендеді. Елде жұмыс істеп жатса да кедейлік дамып келеді.

Ресми статистикаға сәйкес, 1,6 миллион адам мәжбүрлі демалысқа жіберілген

Дүниежүзілік банктің бағалауы бойынша, елде экономиканың 40%-ы көлеңкелі болып тұр.

Ұлттық экономика министрлігі басқаша дерек ұсынды — 25-тен 28%-ға дейін. Мұнда да адамдар зардап шекті. Рас, олар туралы нақты мәлімет жоқ. Карантинге дейін 40%-дан астам отбасы табысының төрттен бір бөлігіне дейін азық-түлікке жұмсады.

ЖШС-ға өте алмайды

Жеке кәсіпкерлер ЖШС-ға айналады деген пікір бар.

Смайлов мұндай пікірге күмәнмен қарайды:

— Менің болжамым бойынша, қазіргі жағдайда ЖК ЖШС-ға өте алмайды. Жеке меншік нысанын өзгерту тек белсенді экономикалық өсу кезеңінде мүмкін болады. Сауда айналымы өскен кезде кәсіпкер ЖК шеңберінде жайсыздықты сезіне бастайды, ал ЖШС өсу үшін көбірек мүмкіндіктер береді. Өту туралы шешім қабылдау процесі шамамен осылай жүреді.

Қазір ел экономикалық дағдарыс кезеңін бастан өткізіп жатыр, оның соңы көрінбейді. Шенеуніктер жиі сөйлейтін теледидарда оптимизм және пандемияның тез аяқталатыны айтылады. Ал шын мәнінде, адамдар тіршілік етіп жатқан қоғамда пессимизм мен экономиканың құлдырауы басым.

Содан кейін мәжілісмен өз ойын былай өрбітті:

— Жұмыс істеп тұрған ЖК санын азайтудың басты салдары үдемелі кедейлік болып табылады. Адамдар жұмысынан және табысынан айрылады. Алдымен 4 млн-нан астам адам 42 500 теңге алды, кейіннен 2 млн-нан астам адам алды. Бұл адамдарға ақша жетіспейтіндігінің нақты көрсеткіші. Жұмысыздық әлеуметтік салдары болып табылады. ЖК-да кәсіпкердің өзі, оның отбасы мүшелері және жалданған жұмыскерлер жұмыс істейді. Кез келген жабылған ЖК бір адамға емес, бірнеше адамға зардабын тигізеді.

Салдары мен өмір сүру рецепті

Смайлов экономикалық және қазыналық салдарларды атады:

— Экономикадан шығып қалған кәсіпкерлік субъектісі экономикалық құндылық құруды тоқтатады. Қысқа және ұзақ мерзімді кезеңдерде бүкіл экономика үшін қолайсыз. Жиналатын салықтардың сомасы төмендейді. Кәсіпкерлер салықты аз төлейді. Бұл жерде мультипликативті әсер байқалады. ЖК және онда жұмыс істеген қызметкерлер, басқа да ЖК-ден қажет заттарын сатып алатын тұтынушылар болып табылады. Осылайша төлем қабілетіне сұраныс тез төмендейді.

Мұның барлығы таудан сырғып түсіп, жиналып көбейе беретін қар үйіндісін еске түсіреді

Мәжілісмен өзі сипаттап өткендей, экономиканы сауықтыруға арналған рецепттермен бөлісуге дайын:

— Мемлекет қазірдің өзінде бизнесті қолдау шараларын қабылдады және оларды жалғастыру керек.

Қазыналық. 2021 жыл және, мүмкін, 2022 жылы да белсенді жұмыс істеген және салық төлеген жеке кәсіпкерлерді салықтан және міндетті төлемдерден босату қажет.

Қаржылық. Мен Мәжілісте өкілдік ететін Қазақстанның Халық партиясының фракциясы жұмыс істеген, салық төлеген және несие бойынша міндеттемелерін орындаған шағын кәсіпкерлік субъектілері үшін несие рақымшылығын беруді қолдайды. Жауапты кәсіпкерлерге көмектесу керек. Біз қазір көмектеспесек, олар құлдырап, “Еңбек” мемлекеттік бағдарламасы арқылы ақша сұрай бастайды. Мемлекет оларды қайтадан қаржыландыруға мәжбүр болады.

Смайлов несиелік рақымшылықты да қолдайды:

— Олардың несиелік міндеттемелерін орындауды кейінге шегеру қажет.

Екі нұсқасы бар: не несиелік рақымшылық жасау, немесе белгіленген мөлшерлеме бойынша ұзақ мерзімге кейінге шегеру

Қарыздың 1 млн теңгесін төлемді үш жылға кейінге қалдыра отырып, 5-7 жылға созуға болады. Банктерге бірнеше рет көмектесті, енді олар адамдарға көмектессін.

ЖК жалға алу, күзет қызметі және коммуналдық төлемдерін субсидиялау мәселесін қарастыру қажет. Міндетті түрде республикалық бюджет арқылы емес, жергілікті бюджетті де қарастыру жеткілікті. Бұл шара тұрақты түрде емес, бір реттік, қайтарымды екенін, тек төлемді бір-үш жылға шегеру екенін атап өткім келеді.

Және мемлекеттің бизнеске араласуын азайту керек:

— Мемлекеттік органдардың шағын және орта кәсіпкерліктің қызметіне әкімшілік араласуын барынша азайту қажет. Бұл туралы президент те айтқан. Тек тұтынушыларға қауіп төнген және олардың өздері өтініш айтқан жағдайларды қоспағанда. Басқа уақытта тәуекелдерді қашықтықтан  басқарудың сандық әдістеріне көшу қажет.

Кәсіпкерлік субъектілерін 2023 жылға дейін тексеруге мораторий енгізуді, бизнеске 2021 жылғы дағдарыс кезеңін және 2022-2023 жылдары дағдарыстан шығу мүмкіндігін барынша жеңілдетуді ұсынамын.

Ақша… және оптимизмнен бір тамшы

Смайлов мемлекеттің қажетті қаражаты бар деп санайды:

— Есеп комитеті 2019 жылы мемлекеттің 1 трлн 44 млрд теңге қаражаты тиімсіз жұмсалғанын хабарлады. 2010 жылдан бастап 2019 жылға дейін КИИД бағдарламасына — 5 трлн 30 млрд бөлінген. Оның 15%-ы бағдарламаның тікелей мақсаттарына — өндірістер орындарын құруға жұмсалған. 85%-ы жанама мақсаттарға: мониторинг, ақпараттық қолдау, бағалау және т.б. бөлінген.

Солонниковтың айтуынша, ең соңында ЖК-ке жоғары мобильділік көмектеседі:

– ЖК үлесінің төмендеуі қысқа мерзімді сипатқа ие. 2020 жылдың соңына қарай макроэкономикалық көрсеткіштер айтарлықтай жақсарды. ЖК-те де дәл солай болады. Олар мобильді — жабу да, ашу да оңай.

2021 жылды экономиканың өсу жылы деп есептеуге объективті себептер бар

Оның ішінде шағын кәсіпорындар үшін де.