Біздің елдегі жемқорлықтың негізі — нарциссизм мен тұтынушылық — сарапшы

Еуропалықтың бәрі ілгері емес

 — Есет Жемісбекұлы, соңғы жиырма жыл ішінде Қазақстанның Еуропалық құндылықтарға бейімділігі туралы ресми түрде айтылды. Ал қазақстандық аналитикалық ортада еліміздің еуропалық немесе азиялық қоғамның қай түріне жататыны туралы даулар жиі болып тұрады. Бұл туралы не ойлайсыз?

— Менің ойымша, елдерді өндіріс немесе басқару тәсілі бойынша «еуропалық» және «азиялық» деп бөлетін мұндай тәсілдер жалған өркениеттік сәйкестендіруге негізделген.

Бұл тұжырымдамада «еуропалық» ұғымы сөзсіз прогрессивті құбылыстың көрінісі, ал «азиялық», керісінше артта қалған дегенді білдіреді

Бірақ өркениеттік принцип бойынша сәйкестендіру өте күрделі процестер мен елдердің ерекшелігін жеңіл қабылдауға әкеледі.

Осы секілді танымал  ұғымдар психологиялық тұрғыдан ыңғайлы, бірақ теориялық және іс жүзінде пайдалы емес. Бүгін біз

Азия елдері прогресс пен модернизацияның үлгісі болғанын, ал Балқан елдері секілді еуропалық елдер экономикасын жаңғырта алмағанын білеміз

Ең бастысы, егер біз тарихты объективті түрде қарастыратын болсақ, онда мыңдаған жыл бойы түрлі халықтың әлеуметтік құрылымы өте ұқсас болғанын көреміз. Аздаған айырмашылығы ғана болды.

Тек XVII ғасырдың ортасынан бастап Батыс Еуропада жаңа әлеуметтік тәртіптің негіздері пайда болды. Бірақ кейіннен ол Оңтүстік-Шығыс Азияның бірқатар елдеріне де енді

Сондықтан біз белгілі бір халықтар мен елдердің дамуының тарихи ерекшеліктері туралы айтуымыз керек. Мұндай тәсіл «еуропалық» және «азиялық» деген тарихи емес сәйкестендірулерден бас тартуға мүмкіндік береді.

Біз азиялық немесе еуропалық ел туралы тек географиялық өлшем бойынша, бағалау анықтамасына жүгінбестен айтуымыз керек.

Сондай-ақ, белгілі бір қоғам «еуропалық» немесе «азиялық» деп жіктелген кезде, әдетте, ол тек өндіріс немесе басқару әдісі арқылы анықталады

Осылайша, қоғамды тарихи тұтастық ретінде оның бір бөлігімен алмастырады. Бір факторлы көзқарастардың жақтаушылары ұсынған тым тар тұжырымдамалардан айырмашылығы, қоғам институттардың, қатынастардың, көзқарастардың, құндылықтар мен адам түрлерінің күрделі кешені екенін есте ұстаған жөн.

Қоғам өмірі — бұл экономика мен саясат қана емес, сонымен бірге әлеуметтік-мәдени білім мен практиканың кең жиынтығы

Әлеуметтік дамудың шешуші факторлары ретінде экономикалық немесе саяси көзқарас идеяларына сүйене отырып, біз қоғамдық шындықты түсінуді тарылтып қана қоймай, сонымен бірге оның даму жолдары туралы көзқарасымызды жеңілдетеміз.

Қоғамды құруды тәсілі: иерархиялық және көпорталықты жүйелер

Сарапшы, егер барлығын бір негізден таратудан бас тартып, оның институционалдық құрылымына жүгінсек,  қоғамның кеңірек және тұтас көрінісіне қол жеткіземіз деген сенімде.

— Бұл жерде қоғамды ұйымдастыру және құру тәсілі бірінші орынға шығады, ал экономикалық және саяси қатынастар осы құрылымның бөлігі ретінде қарастырылады.

Егер біз қоғамды оның институттарының құрылымына сүйене отырып қарастыратын болсақ, онда біз ұйымның екі негізгі түрін көреміз.

Бірінші жағдайда институттардың құрылымы иерархияға, екінші жағдайда көпорталықты нормаларға негізделген

Сондықтан мұндай әлеуметтік жүйелерді «иерархиялық» және «көпорталықты»деп анықтауға болады.

Иерархиялық қоғам институттарының құрылымы тарихи түрде екі институттың — саясат пен діннің үстемдігі негізінде құрылды.

ХХ ғасырда мұндай дәстүрлі иерархиялық құрылымды сақтаған көптеген елде,

авторитарлық идеология дінді алмастырады немесе оның дінмен белгілі бір симбиозы болды

Мұндай елдерде адамдардың идеялары мен сенімдерін қалыптастыратын саяси құрылымдар мен институттардың үстемдігіне негізделген қоғамды ұйымдастырудың жалпы қағидасы сақталады.

Қоғамды институционалды ұйымдастырудың бұл әдісі тарихи түрде кең таралған. Біз оны алғашқы мемлекеттер пайда болған сәттен бастап байқаймыз. Институттарды ұйымдастырудың ұқсас тәсілі көптеген елде және біздің заманымызда да сақталған.

Неліктен КСРО дамуда Батыстан артта қалды?

—Егер біз дамыған немесе «бірінші әлем» деп аталатын елдердің институционалдық құрылымын қарастырып, оны «екінші» және «үшінші әлем» елдерінің институционалдық құрылымымен салыстыратын болсақ, «бірінші әлемнің» барлық елдерінде институттардың көпорталықты құрылымы бар екенін білеміз. «Екінші» және «үшінші әлем» елдерінде — институттардың иерархиялық құрылымы басым.

Институттардың құрылымы мен даму деңгейі арасындағы мұндай қатынасты табиғи деп санау керек, ал осы әлеуметтік-мәдени заңнан ерекшеліктер байқалмады. Екінші» және «үшінші әлемнан» «бірінші»-ге көшкен барлық ел өзгерісті иерархиялық институционалдық құрылымды көпорталықты жүйеге айналдыру арқылы жүзеге асырды. Қоғамның мұндай құрылымы оның географиясына байланысты емес, бірақ оның әлеуметтік-мәдени мүмкіндіктерінің нәтижесі ретінде қарастыруға болады.

Сондықтан Азия елдері көпорталықты, ал еуропалық елдер дәстүрлі иерархиялық болуы мүмкін

Айта кету керек, XVII ғасырға дейін барлық Еуропа елдері иерархиялық болды, тек голланд және ағылшын төңкерістерінен кейін олардың полицентрлік қоғамға көшуі басталды. Қоғамның бұл түрі Еуропаның көптеген елдерінде ХХ ғасырда ғана құрылды. Ал кейбіреулері әлі де көпорталықты жүйеге қарағанда иерархиялыққа жақын.

Институттардың дәстүрлі құрылымын сақтай отырып, технологияны меңгеру арқылы даму әрекеттерін таңдаған елдерге қысқа мерзімді әсер берді. Бірақ  институционалдық құрылым тұрақты түрде әсер етіп, модернизация проблемасын шешуге мүмкіндік бермеді.

Институттардың дәстүрлі иерархиялық жүйесін сақтай отырып, тұрақты дамуды қамтамасыз етудің мүмкін еместігін Кеңес одағының тарихы айқын көрсетті. Тарихи стандарттар бойынша шамалы уақытта

кеңестік жүйе көптеген салада айтарлықтай нәтижеге қол жеткізді, ал ғылыми-техникалық дамуда оның жетістіктерін әсерлі деп атауға болады

Бірақ оның барлық ғылыми-техникалық жетістігі қазіргі заманғы институционалдық құрылымға тең келе алмады. Сондықтан түбегейлі өзгеріссіз құрылымдық олқылықтардың орнын толтыруға болмайды деген шындық расталды.

— Қазақстандық қоғамды қандай типке жатқызуға болады?

— Егер біз жоғарыда аталған критерийлерді ұстанатын болсақ,

қазақстандық қоғамға  дәстүрлі иерархиялық, сондай-ақ көпорталықты жүйенің элементтері бар қазіргі заманғы белгілер тән

Өнеркәсіптің болуы, жаппай урбанизация, білімнің салыстырмалы түрде жоғары деңгейі — мұның бәрі қазіргі қоғамның белгілері.

Алайда, трайбализмнің өміршеңдігі, дәстүрлі типтегі әлеуметтік-мәдени логиканың кең таралуы және ең бастысы институттардың иерархиялық құрылымына қарасақ,

Қазақстанды қазіргі заманғыдан гөрі дәстүрлі қоғам деген дұрыс

Еліміздің мұндай қоғамдық жағдайы біздің тарихи дамуымыздың объективті нәтижесі болып табылады. Бұл дегеніміз, қысқа мерзімді және тіпті орта мерзімді перспективада қазіргі жағдайды түбегейлі өзгерту мүмкін емес. Өйткені, қоғамның базалық институттары бұл біздің таңдауымыздың тақырыбы емес, біздің тарихи мүмкіндіктеріміздің нәтижесі.

— Басқа сөздермен айтқанда, біз қанша қазіргі заманғы қоғам қалыптастыруға ұмтылғанымызбен өзгерістер өте баяу болады ма?

— Иә. Өкінішке орай, қоғам мен оның іргелі институттары мақсатты өзгерістерге ұшырамайды, бірақ егер ұжымдық идеялар мен құндылықтар және олардың негізінде әлеуметтік-мәдени тәжірибелер өзгерсе, қандай да бір нәтиже  болуы мүмкін.

Сіз қазіргі елде өмір сүргіңіз келуі мүмкін, демократияның тез алға басуын да жақтайсыз, билікті және осы тілектердің орындалуына кедергі келтіретін ретроградтарды айыптай аласыз. Бірақ

егер қоғамда қажетті алғышарттар болмаса, барлық осы тілектер жай ғана маниловизм болады

Біздің негізгі институттарымыз бен таптық құрылымымыз қазіргі заманғы полицентрлік қоғамның талаптарына сәйкес келмейтінін түсінуіміз керек.