Банктердегі тәуекелдер қайда? Сарапшылар пікірі

2021 жылғы сәуір айының басында Қаржы нарығын реттеу және дамыту агенттігі төрағасының орынбасары Нұрлан Әбдірахманов банк секторындағы тұтынушылық қарыздар бойынша 90 күннен астам мерзімі өткен берешек деңгейі 2020 жылы 2019 жылмен салыстырғанда 8,6-дан 6,9%-ға төмендегенін хабарлады.

Бұл ретте Moody’s халықаралық рейтингтік агенттігінің деректері бойынша банк секторындағы проблемалық несиелердің жалпы үлесі 18%-дан астамды құрайды. Агенттік сарапшыларының болжауынша, 2021 жылдың соңына дейін NPL үлесі әлі де жоғары деңгейде — 16%-дан жоғары деңгейде қалады. Себебі, банктер шағын бизнесті несиелеуге және тұтынушыларға бағытталған.

Үлкен ақша – үлкен тәуекелдер

Бірақ Fitch Ratings сарапшылары корпоративтік несиелік активтерді банктер үшін ең қауіпті деп санайды. Олармен экономист Арман Байғанов та келіседі. Ол қарыз мөлшері неғұрлым аз болса және банкте қарыз алушылар неғұрлым көп болса, тәуекелдер соғұрлым аз болады деп санайды. Тиісінше, егер үлкен көлемдегі жоба банкротқа ұшыраса, бұл үлкен шығындарға әкелуі мүмкін.

– Kaspi банкінің акциялары неліктен қор нарығында өсті? Себебі олар жеке тұлғаларға несие беруге мамандандырылған, мұнда қауіп аз. Жұмыс істейтін азаматтар шағын тұтынушылық несиелерді өтеуге тырысады. Қалған банктер негізінен пандемияға байланысты осал болып шыққан корпоративтік секторға несие береді. Сонымен қатар, ірі компаниялардың өзара байланысқан көптеген компаниялары бар, олар көбіне кешіктіріп қартаяды.

Егер бір байланысқан компанияда проблемалар туындаса, барлық компаниялар тобы қарызға түсуі мүмкін

Осы себепті Tengri Bank банкротқа ұшырады: несиелердің 80%-ын ол өзінің аффилиирленген компанияларына берді. Сондықтан Ұлттық банк екінші деңгейдегі банктерді қатаң реттейді: егер несие алған бірнеше компания өзара аффилиирленген болса, оларды бір қарыз алушыға жатқызуға болады.

Кейде компаниялар мұндай ақпаратты мұқият жасырады, және бұл қаржылық алаяқтық деуге келеді. Tengri Bank жағдайында қылмыстық істер осы себеппен басталды. Сонымен, ақша несие әдісімен алынды, қаржылық есептілік жасырылды және бұрмаланды. Несиелер өтелмеген, бірақ өтеу мерзімін ұзартқан, — дейді Байғанов.

“Жандандырудың” артында нақты сурет көрінбейді

Шағын бизнеске келетін болсақ, коронавирусқа қатысты жағдай оған қатты әсер етті, бұл қарыз алушылардың осы санаты үшін қарызды қайтаруды қиындатты. Бірақ экономист атап өткендей, 2021 жылдың басынан бастап экономикалық белсенділік біртіндеп қалпына келе бастады.

— Өткен жылы тоқырау болды, адамдар несие алуға қорықты. Бірақ қазір бәрі бейімделді, жаңа несиелер беру іске қосылды. Ал

жаңа несиелер жаппай шығарылған кезде, кешіктірудің бұрынғы деңгейі салыстырмалы түрде төмендейді

Бірақ қазіргі уақытта болып жатқан тұтынушылық кредиттеудің өсуі ел экономикасы үшін түрлі салдарларға әкеп соқтырады. Себебі бұл халықтың несие алуына әкеледі”, – деп ескертеді сарапшы.

Экономикалық модельдегі байланыс

Экономист Петр Своик: Қазақстан экономикасы оның ішінде кредиттік те, инвестициялық да ұлттық процестер болмайтындай етіп құрылған деп есептейді. Алынған сыртқы несиелер тек ел ішінде қайта сатылады, ал инвестициялар негізінен шетелдік болып табылады. Осыған байланысты

Қазақстанда кредиттер мен депозиттер бойынша мөлшерлемелер, сондай-ақ инфляция бастапқы экономикаларға қарағанда бірнеше есе жоғары

Мұндай бағынышты экономикада бай ішкі өндіріс дами алмайды және тұтынушылардың төлем қабілеттілігі жоғары болмайды. Бірақ бұған қарамастан, жүйе банк әр кезде қарыз алушыны қайта кредиттейтіндей етіп құрылған. Ол оған келесі несиені үлкен көлемде береді, осылайша ол өткен несиені де, пайыздарды да қайтарады.

— Бұл ретте банк қарызды қайтармауға ешқандай жол бере алмайды. Бірақ егер бұл қайтарым салыстырмалы түрде аз болса, банк өз шығындарын пайыздарды көтеру арқылы өтей алады, ол барлық адамдарға несие береді.

Көрсеткісі келмейді

Мемлекет банктердің қызметін реттейді және олардың қайтарылмайтын қарыздарды есептен шығармауын бақылауға тырысады. Өйткені, кейде банкке “жаман” несиелерді есептен шығару және жақсы қарыз алушыларда әрекет ету оңайырақ. Мемлекет банктерді провизия жасауға — шығынсыз резервті қайтармаудан сақтандыру үшін құруға міндеттейді. Провизия мөлшері қайтарылмау пайызымен тікелей байланысты. Сондықтан

егер банк есептілікте үлкен қайтарымды көрсетпесе, сол есептілікте ол айналымға жібермейтін консервіленген ақшаны көрсетуі керек

Сондықтан банкке жаман несиелерді мүлдем көрсетпеу тиімдірек, ал ЕДБ бұл үшін жол табады. Проблемалық несиелер — бұл банк секторына да, мемлекетке де кедергі келтіретін мәселе, – дейді Своик.

Мемлекет құтқармайды

Жалпы, экономисттің пікірінше, елде тек 3-4 банк қана негізгі болып табылады. Сырттан қаржыландырылған экономика үшін көп және қажет емес. Өйткені Қазақстанда нақты қаржы нарығы жоқ. Ақша өндірісі жоқ, ал халықтың төлем қабілеттілігі соншалықты аз, сондықтан сіз несие бере алмайсыз.

– Қазақстанда

сатып алушылардың төлем қабілеттілігі өте төмен, өндірістік мақсаттар үшін алуға болмайтын несиелердің қымбаттаған құны, тұтынушылық несиенің бұрмалануы, көптеген банктердің болуы тіпті зиянды!

Бірақ 4-6 мамандандырылған банктер дәл келеді. Мысалы, “халық” өзі арқылы негізгі мемлекеттік қаражат жүретінін біледі, ал Kaspi банк төлем жүйелеріне маманданған.

Шағын банктер ерекше рөл ойнамайды. Және

егер кенеттен қандай да бір шағын банк нашар несиелерге байланысты “батып кетсе”, мемлекет оны құтқара алмайды

Бізде банктер жұмыс істей алмай ал оларды құтқармаған тәжірибе бар. Қорытындылай келе, Қазақстандағы банк секторы екі нәрсе арқылы анықталады.

Бірінші: нарық сыйымдылығы. Ол бізде шағын, ал шағын нарықта бизнес көп бола алмайды.

Екінші: банктік бизнес – бұл билікке өте жақын бизнес.

Ал билік иелерінің араласуынсыз ол мүмкін емес”, – деп атап өтті Петр Своик.