«Байқоңыр» Қазақстан үшін жұмыс істей алады: ғарыш айлағына шұғыл шешімдер қажет — сарапшы

Маусымда Қазақстан Ресейдің “Байқоңыр” ғарыш айлағын жалға беруді 2050 жылға дейін ұзартуды ратификациялады. Құжатта Қазақстан мен Ресей бұрын өзіне алған міндеттемелерді үйлестіретіні айтылған. Бұл “Байқоңыр” кешенінің ғылыми-техникалық, өндірістік, әлеуметтік-мәдени әлеуетін сақтауға, тиімді пайдалануға және дамытуға мүмкіндік береді, сондай-ақ өңірдегі әлеуметтік-экономикалық тұрақтылықты қамтамасыз етеді.

Ғарыш айлағының жалғыз жалға алушысымен тығыз серіктестік орнатудан өзге, Қазақстан жеңіл зымырандарды коммерциялық ұшыру бойынша бірқатар әлемдік компаниялармен ынтымақтастық орнату ниетте.

Сонымен қатар, “Байқоңырды” жалға беру мерзімін ұзарту туралы жаңалық Қазақстанның қоғам қайраткерлерінің арасында неліктен “Байқоңырда” ресейліктерден басқа ешкім жоқ деген сұрақтар туғызды және мұндай нысанды жылына 115 млн долларға жалға беру әділетті ме?

“Ғарыштық зерттеулер мен технологиялар” мамандандырылған журналының баспагері, Сosmos.kz компания басшыс Нұрлан Әселқан әзірге Қазақстанда Ресейден басқа Ғарыш бойынша балама негізгі серіктес жоқ деп есептейді. Бұл ынтымақтастық жалғаса береді.

Баламасы жоқ шешім

— Нұрлан, біз “Байқоңырды” жалға алғаны үшін Нұр-Сұлтанға төленетін $115 млнын “тиын” деп атаған жекелеген қазақстандық сарапшылардың мәлімдемесін талқыладық. Бірақ бұл тақырып бойынша әңгімелер жалғасуда. Қазақстанға “Байқоңырды” жалға беру тиімді ме? Нысанды пайдаланудың балама тәсілдері қандай?

— “Байқоңырды” жалға беру тиімді, себебі ол негізгі пайдаланушыға, бүгінгі таңда жалғыз жалға беріліп отыр. Яғни Ресейге. 90-жылдардың ортасында, жалдау шарты пайда болған кезде, бұл балама шешім болмады, өйткені ғарыш айлағы Ресейге өз бағдарламалары үшін қажет болды. Ол кезде “Шығыс ” болған жоқ. Ал Қазақстан үшін ғарыш айлағы мол табыс болды.

Сондықтан тараптар мынадай келісімге келді: Ресей салыстырмалы түрде аз сомаға ғарыш айлағына қолжетімділік алады, ал Қазақстан ол жерге толық күшіне енуге дайындалу үшін тайм-аут алады

Сомаға келетін болсақ, менің субъективті пікірім – бұл бүгінгі күнге сай. Кез-келген бағаны қоя беруге болады, бірақ Ресей таза жалдау үшін жылына 115 миллион доллар төлейтінін ұмытпайық. Сонымен қатар, ол қала мен ғарыш айлағының нысандарын екі есе көп ақшаға қамтиды – бұл қауіпсіздік, электр, су, жылу, коммуналдық қызметтер, Жөндеу. Себебі ғарыш айлағы мен оның алаңдары 70 мыңдық қаладан бөлек қарастырылмайды. Мұның бәріне қосымша қаражат қажет.

Нысанды басқа пайдаланушыларға жалға беру нұсқалары қарастырылды ма? Жоқ, қарастырылмады. Ғарыш алаңының бүкіл инфрақұрылымы бұрынғы КСРО-ның ғарыштық зымыран жүйелеріне бейімделген.

Бірақ бүгін “Байқоңыр” тозу және пайдаланудан шығу кезеңіне келіп жатыр. Өкінішке орай, қазіргі уақытта бас жалға алушы үшін де артық шығын.

Ресей ғарыш айлағындағы шығындарды азайтады

— 2018 жылы жалға беруден Қазақстанға “Зенит – М” кешенінің нысандары — ғарыш айлағының оң қапталы шығарылды. Ол өзінің заңнамасын сақтай отырып, ақша салуға, ұшырылымды жаңартуға және болашақта ресейлік зымыранды пайдалануға мүмкіндік алды. Қазір менің білуімше, бірқатар басқа нысандарды жалдаудан шығарудың нұсқалары қарастырылуда. Жаңа жобалар болуы міндетті емес.

Ресей Федерациясы объектілерді қорғау және күтіп ұстау шығындарын азайтуға тырысады. Бұл ретте 115 млн доллар жалдау ақысы өзгеріссіз қалады

1994 жылдан бері барлық жылдардағы төлемдердің жалпы сомасы 3 миллиард доллардан асты. Менің ойымша, бұл сома өте үлкен. Ал Қазақстан қаланы күтіп ұстау ауыртпалығын көтермейтінін және ғарыш айлағын жалға алғаны үшін нақты соманы алатынын ескерсек, оны 90-шы жылдардың ортасында да, бүгін де тиын деп атауға болмайды.

— Яғни, егер бір кездері Ресей ғарыш айлағын жалға алмаса, онда ол қазір жермен жексен болар ма еді?

— Солай. Біз үшін ол жойылып, Ресей автоматты түрде ғарыштық алып болудан қалар еді.

“Байқоңырға” Украина қызығады

— Қазақстанда Украинаны ғарыш алаңына шақыру туралы пікір оқтын-оқтын айтылады. Ресей оны Украинамен бірге қолдана ма?

— Украина бір кездері ғарыш айлағының дамуына үлкен үлес қосты. Ол өндірген Днепропетровск пен Харьков қалаларындағы зымыран-ғарыш кешендерін “Байқоңыр” ғарыш айлағы тарихи дәуірден бері пайдаланып келеді. Сол қапталда – “Циклон” кешені, орталық бөлігінде – “Сатана РС-20” конверсиялық бұрынғы әскери зымырандары, оң қапталда “Зенит М” алдыңғы қатарлы кешені орналасқан.

Украина ғарыш айлағында шақырылмаған қонақ емес.

Бұл Кеңес Одағы жылдарында космонавтиканың дамуына үлкен үлес қосқан ел

90-жылдардың ортасында Ресей монополиялық жалға алушы болды. Бірақ бұл ынтымақтастықты тоқтатқан жоқ. Ол жай ғана жанама сипатқа ие болды. “РС-20” зымырандары “Днепр” ғарыштық тасымалдағышына айналды. “Зенит” Ресей, Украина және халықаралық бағдарламалар бойынша ұшты. Тек бас ұйым Роскосмос және оның бөлімшелері болды. Бірақ мамандар, есептеулер, жабдықтар украиндық болды.

2014 жылғы белгілі оқиғалардан кейін біздің екі ғарыш серіктесіміз арасында үлкен қақтығыс болды.

Ресей мен Украина қазір бұрыңғыдай ынтымақтаса ала ма? Әлбетте, олар теориялық тұрғыдан ынтымақтаса алады. Бірақ мұндай мәмілеге келе ме? Жақын арада емес деп ойлаймын

Бұл қарсыластықтықтың соңы әзірге көрінбейді. Бұрындары Ресей келісім жасасқан кезде Украинамен жұмысты өздері жүргізетін, содан кейін онымен бірге Байқоңырда зымырандарды қолданды, қазір мұның бәрі жұмыс істемейді.

Егер де Қазақстан жалға берілмейтін қандай да бір алаңдарын немесе жаңадан салса, Украинамен, тіпті басқа елмен ынтымақтастыққа ешкім тыйым сала алмайды. Қазір Ресей әртүрлі себептермен нысандардың бір бөлігін жалға беруден бас тартатынын ұмытпайық.

Ресей жаңа жоспарларды ұнатпауы мүмкін

— Қазақстанның Украинамен ынтымақтастығы дамитынына сенімдімін. Ол үшінші елдерге қарсы бағытталмағанын есте ұстаған жөн. Біз украин компанияларының келуін Ресейге балама ретінде қабылдамауымыз керек. Ешқандай жағдайда. Біз Ресеймен жұмыс істегіміз келеді және істес бола береміз.

Украинамен ынтымақтастығымыз ешкімге, оның ішінде Ресейге қарсы бағытталмайтынын олар түсінуін тілейміз

Сірә, қазіргі жағдайда Ресей Қазақстан-Украина ынтымақтастығына ықпал етпейді, керісінше, кедергі келтіреді. Бұл сол қарама-қайшылықтың салдары, оның нәтижесі әскери қақтығыс болды. Ресей Қазақстанның украиналық компаниялармен немесе басқа біреумен байланысын шектеуге деген ұмтылысы ең алдымен Ресей-Қазақстан қатынастарына нұқсан келтіретінін түсінуі керек. Бұған жол беруге болмайды.

— 2019 жылы Қазақстанның цифрлық даму, Қорғаныс және аэроғарыш өнеркәсібі вице-министрі Марат Нұрғожин Қазақстан мен Украина “Байқоңыр” ғарыш айлағынан жеңіл класты зымыран тасығышты ұшыру бойынша бірлескен жобаны қарастырып жатқанын мәлімдеді. Бұл бастама неден туындады?

— Бұл бастама, біздің жарияланымдарымызда бірнеше рет атап өткеніміздей, ХҒС ұшатын төмен Жер маңы орбитасына пайдалы жүктеменің 1,5 тонна көрсеткіші бар жеңіл класты зымыран-тасығыш және Жерді қашықтықтан зондтау спутниктері ұшатын күн-синхронды орбитаға шамамен 1 тонна қазақстандық жас ғарыш саласының ең терең мүдделеріне жауап беретіндігімен туындады.

Біздің барлық қашықтан зондтау спутниктері жеңіл немесе орта класс.

Олардың орбитаға шығуы дәл осындай жеңіл зымыранмен жүзеге асырылуы мүмкін

Ол Қазақстанның шығару құралдарына деген қажеттілігінің 99% – ын жабады.

Украинада бар нәрсе Ресейде жоқ

— Бірінші кезектегі міндет — отандық ғарыш саласы үшін экожүйе құру. Яғни, біз спутниктерді жасаймыз, олар үшін жеке компоненттер шығарамыз. Әрі қарай, біз оларды Нұр-Сұлтан қаласының маңындағы құрастыру-сынау кешенінде құрастырамыз және сынаймыз, ғарыш алаңына жібереміз, оларды жеңіл кластағы тасымалдаушымызбен ұшырамыз, осы спутниктерді басқарамыз, жердегі станциялардың көмегімен жерге сигнал аламыз, оны өңдейміз және коммерциялық өнімге айналдырамыз, оны біз және шетелдік тұтынушыларға сатамыз.

Яғни дербес жүйе. Сондықтан біз үшін жеңіл тасымалдаушы балама емес.

Неге Украина? Себебі біз Ресеймен әрқашан үлкен калибрлі ынтымақтастықты қарастырдық

Бұл ең алдымен “Бәйтерек” жобасы. Мен оған деген көзқарасымды бірнеше рет білдірдім. “Байқоңырдың” өмір сүруі, Ресейдің мүдделері, тәжірибе жинау және қосымша ақша табу мүмкіндігі тұрғысынан бұл жоба екі елдің мүдделеріне сәйкес келеді. Бірақ егер ол болмаса, қазақстандық ғарыш саласы ештеңе жоғалтпайды. Бұл жоба біздің сала үшін артық. “Бәйтерек” салмағы 15 тоннадан асатын пайдалы жүктемелерге және спутниктерді геостационарлық орбитаға шығаруға арналған. Мұны әзірше біз көтере алмаймыз.

“Бәйтерек” іске асырылса бізге тәжірибе және қандай да бір қосымша дивидендтер әкелуі мүмкін. Бірақ біздің ғарыш саласының, жалпы экономиканың қажеттіліктерімен байланысы шамалы.

Украиналық әріптестеріміз біздің талаптарымызға сәйкес келетін “Циклон-1” зымыранын шығаруда. Ресейде жеңіл дәрежелі зымырандар жоқ