Әкімдер мен министрлердің жалақысы өте жоғары емес, бірақ жүз мың долларлық сағат тағады – Злотников

Түзетулерге сәйкес, егер шығыстары оның табысынан бір мың АЕК-ке көп болса, мемлекеттік қызметкерге асып кеткен соманың 90%-ы мөлшерінде айыппұл салынады. Егер ол жылдық табыстан асып кетсе, шенеунік мемлекеттік қызметтен шығарылады.

Әрбір жағдайда қызметкер шығындардың заңдылығын негіздеуге тырыса алады.

Норманы 2027 жылдан бастап қолданысқа енгізу жоспарлануда. 2025 жылы жалпыға бірдей кіріс декларациясы жұмыс істей бастайды.

Сергей Злотников, “Әділ сөз” сөз бостандығын қорғау халықаралық қорының заң қызметінің жетекшісі заң қабылдау жеткіліксіз дейді. Тағы да бірқатар шаралар қажет. Ең бастысы – олардың орындалуын бақылау.

Заң 14 жыл бұрын қабылдануы керек еді

– Сергей Михайлович, жаңа заң жобасына қандай түсініктеме бересіз? Осы шаралардан қандай да бір нәтиже күтесіз бе?

– Мен кезінде Қазақстанның БҰҰ-ның Сыбайлас жемқорлыққа қарсы конвенциясына қосылуының бастамашысы болдым. Есімде, 2008 жылы біз оны ешбір түсініктемесіз ратификацияладық. Бұл құжатта “заңсыз баю” деп аталатын 20-бап бар, онда мемлекеттік қызметшілер мен оларға теңестірілген адамдардың ақталмаған шығыстарын бақылау туралы айтылады, ал біздің Конституция бойынша ратификацияланған халықаралық-құқықтық құжаттар заңнамадан жоғары тұр.

Сондықтан бұл норманы 14 жыл бойы созбай, баяғыда-ақ қабылдау керек еді

Сыбайлас жемқорлыққа қарсы ведомствоның бұрынғы төрағасы іске асырғалы жатырмыз деді, бірақ іске асырылмады. Сонымен бірге өзіне алған міндеттемелерін орындау мемлекеттің міндеті.

Мен ұзақ уақыт бойы Транспаренси Қазақстан ұйымын басқардым. Тіпті құқық қорғау органдары қызметкерлерінің өзі әзілдеп сыбайлас жемқорлыққа батқан ведомстволардың рейтингтерін құру үшін қандай да бір зерттеулер мен сауалнамалар жүргізудің қажеті не дейтін.

Қай ғимараттың жанында қандай көліктер тұрғанын қарасаң, бәрін түсінуге болады

Сондай-ақ, жылжымайтын мүліктерінен де бәрі көрінеді – кейбіреулерінде тіптен үлкен сарайлары бар.

Министрлер мен әкімдердің жалақысы өте аз, бірақ қолында 50-100 мың АҚШ доллары тұратын сағат, соған лайықты костюм мен аяқ киім киеді

Сондықтан мен бұл норманы қабылдауды дұрыс деп санаймын. Бұдан әрі созу мүмкін емес.

— Ал аталған Конвенцияда тағы қанша іс-шара жазылған және олардың қаншасын біз орындап жүрміз?

– Шын мәнінде, БҰҰ-ның кез-келген конвенциясы сияқты, ол өте декларативті және оның орындалуын бақылаудың ешқандай әдісі көрсетілмеген. Мүмкін қазір қандай да бір есептерін беріп жатқан шығар, білмеймін. Бірақ бәрі мемлекеттің сыбайлас жемқорлықты жеңуге деген ниетіне, әлемдік қоғамдастықтың көз алдында қаншалықты тартымды көрінгісі келетініне және өз азаматтарының өмірін жақсартуды, тауарлардың арзандауын, инвестициялардың ұлғаюын және т.б. қалайтынына байланысты.

Куәгерлерді қорғаудың маңызды бағдарламасы қажет болады

– Сіздің ойыңызша, бірінші кезекте не істеу керек?

– Сыбайлас жемқорлық – бұл кешенді мәселе, оны да шаралар кешенімен шешу қажет. Әділ еркін сайлау, тәуелсіз соттар, журналистерге ақпаратқа еркін қол жеткізуге рұқсат беру және т.б. қажет екендігі бірнеше рет айтылды. Сонымен қатар, куәгерлерді қорғау қажет болады, ол бізде жоқ. Тек жарияланды, содан кейін елеусіз қалды.

Мен үнемі айтамын,

сыбайлас жемқорлықтың шын мәнінде елеулі фактілері туралы хабарлаған адам үш күн де өмір сүрмейді, өйткені барлық органдарда “ақпараттың жылыстауы” бар

Сосын кадрлық бейберекетсіздікті тоқтату керек, бір құрылымнан шыққан адам келіп, екіншісін басқармауы тиіс. Айтпақшы, содан кейін ол барлық ақпаратты сол жаққа апарады.

– Түзетулердің осы пакетінде сыбайлас жемқорлық қылмыстар тізіміне “алаяқтық” және “Сеніп тапсырылған бөтен мүлікті иемдену және талан-таражға салу” баптарын енгізу ұсынылуда. Қалай ойлайсыз, бұл шынымен көмектесе ме?

— Одан көп нәрсе өзгермейді. Статистика үшін ғана болмаса — көп жемқор ұсталды деген.

Бізде сыбайлас жемқорлыққа қарсы күресті мүлдем дұрыс түсінбейді. Бұл жұмыстың өзі өте құпия іс және статистика мұнда ештеңені көрсетпейді. Бірақ шешімдер таңқаларлық. Мысалы, ХҚКО-ларды іске қосқан кезде сыбайлас жемқорлық төмендеді, өйткені оларды әрекет ету алаңы қысқарды. Ал жақында оқыдым,

ХҚКО-лардың 300-ге жуық қызметін – лицензия алуды және т.б. жеке қолға беру туралы шешім қабылдады. Бұл дегеніміз, онда жемқорлық қайтадан басталады, және әлдекім бұл қадамды бұзды деген сөз

Қазір олар имиджге көп көңіл бөледі, алайда нәтижелерді көрсету керек. Имиджді қолдауға үлкен қаражат бөлінеді, ауқымды бағдарламалар жасалады. Мен өзім кезінде мемлекеттік мекемелер үшін түрлі имидждік тренингтер өткізген болатынмын.

Бірақ

имидж – бұл жай бос сөздер мен босқа шашылған ақша

Тұрғындар, азаматтар осы саланың жақсарғанын сезінуі қажет. Маңызды шешімдер қабылданбас бұрын талқылануы керек. Азаматтар мен қоғамның мүдделеріне шынымен қамқорлық жасайтын өкілді орган құрылуы қажет. Әйтпесе, бәрі әлдебір дәстүрлі әрекеттер деңгейінде қалып қояды.

Сыбайлас жемқорлықтың екі жағы бар — алушы және беруші

– Шығындарды бақылау ұсынысына оралайық. Ол қаншалықты көмектеседі?

— Егер осы Заңның орындалуы талап етілсе және бақыланса, егер қажетті механизмдер жазылса, онда көмектеседі. Кезінде ведомство басшылары өз кірістерін жариялауға тиіс деген бастама болған еді. Менің білуімше, оны сол кездегі сыбайлас жемқорлық пен экономикалық қылмыстарға қарсы агенттіктің басшылығы ұсынды – және басқа ешкім ұсынбады. Тағы да солай болмаса екен – жазады, бірақ ұмытылып қалады.

Заң нормасы бақылауға алынбаса, орындалмайды

Айтпақшы, қазір прокуратурадан көптеген функцияларды, соның ішінде азаматтар мен заңды тұлғалардың жүгінуіне де алып тастады. Қазір бұл бөлім не істеп жатқаны түсініксіз, ал бақылауды прокуратура жүзеге асыруы керек, агенттіктің өзі емес.

— Олар шығындарды барлық азаматтардың кірістерімен салыстыруға ниетті.

– Сыбайлас жемқорлық – бұл тек шенеуніктер ғана емес. Салыстырмалы түрде айтқанда, екі жағы бар — алушы және беруші. Мысалы, бірнеше жылға шыдайтын сапалысын салудың орнына жыл сайын арықтарды немесе жолдарды қайта-қайта жөндейтін әкімдіктер жанындағы бизнес.

Яғни, норма тек мемлекеттік қызметкерлерге ғана қатысты емес, барлығына қатысты – бұл да БҰҰ Конвенциясында жазылған.