Ақша үнемдеу ме, әлде ғылымның түбіне жету ме? — ғалымдар дабыл қағуда

Қазақстандық ғылымдағы жүйелі проблемалар шиеленісе түсуде. Бұл туралы Білім министрлігі түрлі ғылыми-зерттеу институттарын біріктіру арқылы оңтайландыру жүргізіп жатқандығын көрсетеді. Атап айтқанда, биобақылау, сертификаттау және клиника алдындағы сынақтардың Орталық зертханасымен бірге адам мен жануарлар физиологиясы институты мен жалпы генетика және цитология институты біртұтас тұтас Институт болады. Физиолог ғалымдар таңырқауда.

Бұрын да проблемалар болған

Институт қызметкерлері Білім министрлігі Ғылым комитетінің төрайымы Анар Әбілқасованың атына ұжымдық хат жолдады. Ғалымдар шенеуніктерге мұндай әрекетінің нәтижесінде Қазақстанда физиология ғылым ретінде жойылатынын жеткізуге тырысуда.

Ғалымдардың пікірінше, бұл министрліктің физиология саласына жасаған алғашқы соққысы емес. 2001 жылы институт ғимараты жеке университетке берілді, бұл жұмыс пен зерттеулерге теріс әсер етті.

— Мұны біздің институттың табыстылығының жоқтығымен түсіндірді. Бізді Зоология институтының ғимаратына көшірді, біртіндеп қызметкерлер саны азайып, қаржыландыру қысқарды.

Енді іргелі ғылымды қаржыландыру ұлғаяды және оны одан әрі дамытумен белсенді түрде айналысамыз деп ойлағанда, біріктіру арқылы біздің түбімізге жетпек. Қазақстанда физиологияның қажеті жоқ деп мәлімдеді. Алайда бұл медицинаның негізі. Бізде әртүрлі зерттеулер жүргізілетін бірнеше зертханалар бар.

Қазір физиолог ғалымдар немен айналысады?

Ғалымдардың айтуынша, физиология институтының мамандары елімізде осы салада іргелі зерттеулермен айналысатын жалғыз мамандар

• лимфология және нейрофизиология,
• экологиялық және ғарыштық физиология,
• өнімді жануарлардың ас қорыту физиологиясы,
• гипоксиялық күйлердің физиологиясы,
• мембраналар физиологиясы және лактация.

2015 жылы Қазақстанда киіктердің жаппай қырылуы орын алған кезде ғалымдар қырылу себептерін анықтауға белсенді қатысты. 2013 жылы институт сарапшылары Қазақстанның солтүстігіндегі Калачи ауылында жұмыс істеді. Олар белгісіз ұйқы ауруына шалдыққан адамдардың денесіндегі өзгерістерді зерттеді. Зерттеу мәліметтері кейінірек шешім қабылдау үшін дәрігерлерге берілді.

Сонымен қатар, қазақстандық ғарышкерлер институт әзірлеген дамыту курсы бойынша ұшудан кейін оңалтудан өтті.

Лоббирлеу және қаржыландыру

Ғалымдардың пікірінше, қазіргі оңтайландырудың басты себебі біреулер БҒМ-нің жоғары басшылығына қате ақпарат беріп отыр.  Атап айтқанда, 2017 жылдан бастап институттың маңызды жобалары болған жоқ, олардың көпшілігі жалпы генетика және цитология институтының жобаларына ұқсас келеді дейді. Шын мәнінде, ғалымдардың айтуынша, бірегей жобалар болды және бұл тиісті қаржыландырудың бөлінуімен расталады.

Сонымен қатар, физиолог ғалымдардың көптеген перспективалы жобасына мемлекет грант бөлмей, «түбірін кесіп тастады». Бұл да ғалымдардың бас қатыратын мәселесі.

—  Жобаларды грант бөлу,  іріктеу процесі келесідей жүреді: жобаны шетелдік тәуелсіз компанияларға жіберіледі және олар ұпай береді. Парадокс мынада, тіпті жоғары балға ие болса да, жобалар тәуелсіз сарапшылардан грант алмайды.

Ұлттық ғылыми кеңестің (ҰҒК) шенеуніктері қандай да бір себептермен төмен балл жинаған жобаларға артықшылық береді

Сонымен қатар, шетелдік компаниялар өз бағалары үшін үлкен ақша алады, бірақ олардың пікірі ескерілмейді. Бұл босқа ақша шығындау.

Ал іс жүзінде белгілі бір мүдделерге лобби жасалады. Ережеге сәйкес, институт директорларының ҰҒК-ны басқаруға құқығы жоқ, бірақ бұл оларға өз жобаларын алға жылжытуға мүмкіндік береді, — дейді ғалымдар.

Жобаларды қалай іріктейді?

ҚР БҒМ қалыптасқан жағдайға түсініктеме берді. Білім және ғылым вице-министрі Мирас Дәуленовтің айтуынша, «Ғылым туралы» заң бойынша ғылыми жобаларды гранттық қаржыландыру тек конкурстық негізде жүзеге асырылады. Конкурс бірқатар кезеңнен, соның ішінде мемлекеттік ғылыми-техникалық сараптамадан тұрады. Конкурстық құжаттаманы ресімдеудің сәйкестігіне ресми тексеруден өткен барлық өтінімдерді

ұлттық ғылыми-техникалық сараптама орталығы екі шетелдік және бір қазақстандық сарапшыға ғылыми-техникалық сараптамаға жібереді

Егер өтінім шекті балды еңсерсе (2020 жылы ол 21-ге тең), оны ҰҒК-ға қарауға жібереді. Онда қаржыландыру туралы шешім қабылданады.

ҰҒК шешімдері заңды

Дәуленов былай дейді

ҰҒК-ның құрамында түрлі ғылыми бағыттағы жетекші қазақстандық ғалымдар бар, кеңестің шешімдері уәкілетті және басқа да салалық органдар оларды орындауға  міндетті.

— Бұл белгілі бір ғылыми зерттеулерді қаржыландыру туралы шешімді Министрлік емес, ҰҒК атынан ғалымдар қабылдайтынын білдіреді.

Осыған байланысты «физиология институты ғалымдарының зерттеуге гранттар бөлінбейтіні туралы шағымдары» негізсіз және «Ғылым туралы» заңға сәйкес келмейді, — дейді вице-министр.

Неліктен біріктірді?

Дауленовтың айтуынша, Адам мен жануарлар физиологиясы институтының Жалпы генетика және цитология институтына қосылуына  оның тиімсіздігі себеп болды, оны тексеру көрсетті.

—Ұйым бәсекеге қабілетсіз және тек министрлік қаражаты есебінен қаржыландырылады. 2015-2018 жылдар аралығында оған жыл сайын шамамен 200 млн теңге бөлінді

Қаржы ғылыми зерттеулерді гранттық қаржыландыруға, сондай-ақ базалық қаржыландыруды қамтамасыз етуге берілді. Бірақ Адам және жануарлар физиологиясы институтында бағдарламалық және мақсатты қаржыландыру жобалары болған жоқ, — дейді шенеунік.

Ғылымға зиян тигізбей үнемдеу

Оның айтуынша, екі институтты біріктіру олардың қызметінің тиімділігін, ғылыми жұмыстың нәтижелілігін арттыруға, сондай-ақ әкімшілік шығындар мен қызметкерлердің бір бөлігін ғылыми қызметкерлердің пайдасына қысқартуға мүмкіндік береді.

Бұл ретте

ғылыми қызметкерлерді қысқарту жоспарланбаған

Жалпы, Дәуленовтің мәліметінше, Министрлік қабылдаған шаралар жыл сайын 20 млн теңгеден астам үнемдеуге мүмкіндік берді. ҚР БҒМ

Адам және жануарлар физиологиясы саласындағы зерттеулер біріккен ұйымның, Генетика және физиология институтының базасында жалғастырылатын болады деп сендірді

Жабдықтарды сатып алуға қанша қаражат жұмсалды?

Мирас Дәуленов атап өткендей, 2020 жылы институттарға зертханалық жабдықтар сатып алуға және материалдық-техникалық жаңғыртуға қаражат бөлінді:

• Жалпы генетика және цитология институтына – 508 млн 631 мың теңге
• Биобақылау, сертификаттау және клиника алды сынақтар орталық зертханасының көлемі – 10 млн 362 мың теңге
• Адам және жануарлар физиологиясы институтына – 44 млн 92 мың теңге

Шенеуніктердің айтуынша, ғылыми институттардың бірігуі әкімшілік және басқару мәселелерін жақсы шешуге көмектеседі. Енді біріктірілген материалдық-техникалық базаны пайдалану тиімдірек.