АҚШ пен бүкіл әлем үшін ауған тұзағы. 3 бөлім

Ахмад Шах Масудтың тұсында Кабул алдымен Хекматиарға, содан кейін талибтерге қарсы екі жыл төтеп берді. Әрине, ол кезде қалада халық саны аз болды, бірақ бір айға қолда бар ресурстар толықтай жеткілікті еді.

Бірақ ондай ештеңе істелмеді, армия жай ғана жоқ болып кетті, және сөзсіз бұл АҚШ-тың Ауғанстанда 2001 жылдан бері құрып келе жатқан мемлекетінің құлдырауына қатысты бүкіл оқиғаның ең басты қызығы еді.

Полицияға не болды…

Бұл жағдайда Ауған полициясының жағдайын түсіндіру оңай. АҚШ президенті Джо Байден айтқан, американдықтар дайындаған және олар қаражат төлеген қарулы күштердің 300 мыңға жуық қызметкерлерінің көпшілігі полиция қызметкерлері құрайды.

Көп жағдайда бұл жергілікті милиция, олар өздері шыққан қауымдастықтар өкілдерінен қаржыландыру мен қолдау алу арқылы белгілі бір уездердегі тәртіпке жауап берді. Ол адамдардың барлығы үшін майдан желісін өзгерте салу аса қиын болған жоқ.

Негізінен олар бұрынғы орындарында қалып, тек туды жаңасына ауыстырып отырды. Ондай кезде олар автоматты түрде үкіметтен алатын жалақысын жоғалтты. Сондықтан олардың үкіметті қолдаудан бас тартуы осы үкіметтің тарауына байланысты болуы мүмкін.

… енді армияға не болды

Әскерилердің жағдайын түсіндіру біршама қиын. Ауғанстанда болған алғашқы он жылында американдықтар Ауған армиясын құру кезінде негізінен солтүстіктегі талибтерге қарсы альянстан шыққандарға сүйенді.

Сонымен бірге армия батыс стандарттары бойынша құрылды: корпустар жасалды, олар барлығы 6 еді және оларға қоса арнайы бөлімшелер болды, жаңадан алынғандар американдық және еуропалық нұсқаушылардан тиісті дайындықтан өтті.

Бірақ армия басшылығында бұрынғы солтүстік одақтан шыққан саны аз ұлт өкілдері көп болғандықтан, жаңадан алынатындар да негізінен солтүстіктен болды. Сондықтан Ауған армиясының пуштунның оңтүстігінде орналасқан бөліктерінде тәжіктер, хазарлар мен өзбектер тым көп болды. Әрине, пуштундарға бұл ұнамады.

Бұл кезең Ауғанстанның оңтүстігіндегі қызу шайқастармен сипатталды, оған халықаралық коалицияның әскери күштері белсенді түрде қатысты. Бұл АҚШ-тың Ауғанстанда 100 мыңнан астам әскер ұстаған кезі еді. Солтүстікте үкіметке қарсы ешқандай белсенді іс-әрекет болған жоқ.

Пуштунның оңтүстігіндегі қатал ұрыстар әскер қатарына жаңадан алынған сарбаздардың қажеттілігінің күшейе түсуіне әкелді. Бұл олардың Солтүстік провинциялардағы жиынтығының ұлғаюына әкелді.

Оңтүстіктегі әскери операциялар сарбаздар алу бюроларының да, басқа мемлекеттік құрылымдардың да қызметіне ықпал етпеді

Бұл уақытта Ауғанстанның оңтүстік-шығысындағы пуштун аудандары АҚШ ұйымдастыруға тырысқан мемлекеттік құрылыс процестерінен жиі шығып кетіп отырды.

Сонымен қатар, көршілес Пәкістанның Хайбер-Пактунхва провинциясында (бұрынғы солтүстік-батыс шекара провинциясы) осы мезетте Пәкістан армиясының “Талибанға” (ұйым ҚР аумағында тыйым салынған) жақын жергілікті пуштун командирлеріне қарсы шайқастары жүріп жатты. Сондықтан соғыс ауған-пәкістан шекарасының екі жағында да жүріп жатты.

АҚШ-тың қателігі

Нәтижесінде Солтүстіктегі саны аз ұлтқа үміт арту американдықтарды Ауғанстанның оңтүстігінде өздері соғысуға мәжбүр етті. Солтүстікте құрылған Ауған армиясының сол бөлімдерін оңтүстікте пайдалану мұнда пуштундардың қарсылығының күшеюін тудырды.

Айта кету керек, бұл уақытта Президент дуррани тайпасынан шыққан Хамид Карзай болды. Негізінен осы тайпаның өкілдері тұратын Кандагарда жағдай салыстырмалы түрде тыныш болды. Бұл провинцияда Ауған Президентінің ағасы үлкен рөл атқарды. Соғыс көршілес, сонымен қатар Гильменд дурраний провинциясында өтіп жатты. Бірақ бұл жерде Гильменд апиын өндірісінің негізгі аумақтарының бірі екеніне назар аудару керек.

Дегенмен, негізгі шиеленіс Пәкістандағы пуштун тайпаларынан азат аймақпен шектесетін оңтүстік-шығыс провинцияларда болып жатты. Мұнда ауған жағынан негізінен гильзай тайпасынан шыққан пуштундар тұрды.

Айтпақшы, 1978 жылғы сәуірдегі төңкерістен кейін Ауғанстанның барлық басшылары — коммунист Нұр Мұхаммед Таракиден бастап Талибан көшбасшысы Молла Омарға дейін – гильзаялар болған.

Тәжік Бурхануддин Раббаниден басқа. Гильзай-дурраний қарама-қайшылықтары Ауғанстанның саяси өмірінде әлі де маңызды рөл атқарады.

2014 жылы Ашраф Ғани Ахмадзай президент болды. Шығу тегі бойынша ол осы гильзай тайпасынан. Ууниверситетте профессор болып жұмыс істеген Ашраф Ғани Ауғанстанға АҚШ-тан келгенімен, оның рулық шығу тегі маңызды болды.

Пуштунның әсері

2014 жылғы президенттік сайлаудың екінші турында бірінші турда жеңілген дуррани тайпасынан шыққан үміткер Залмай Расул, екеуі де пуштундар болса да Гани үшін емес, оның қарсыласы Абдулла Абдуллаға дауыс беруге шақырды. Абдулланың әкесі пуштун, бірақ сайлауда оны негізінен тәжіктер қолдайды.

Яғни, бұрынғы дуррани ақсүйектерінен шыққан пуштун Залмай Расул гильзайдан шыққан үміткер Ашраф Ганиге қарсы шығып, осылайша тәжіктердің және басқа да саны аз ұлттардың мүдделерін танытатын Абдулла Абдулланы қолдады.

Бұл дурранилер тәжіктермен белсенді қарым-қатынас жасаған Хамид Карзайдың президенттік кезеңіндегі бұрынғы саяси тәжірибені ұстану екені түсінікті. Бірақ бұл әлі де пуштундар арасындағы тайпалық қайшылықтарды көрсетті.

Ашраф Ганидің президенттігі кезінде Ауғанстандағы жағдай біршама өзгерді. Пуштунның оңтүстігінде әлдеқайда тыныштық орнады, бірақ солтүстікте жағдай айтарлықтай нашарлады. Атап айтқанда, Бадахшан провинциясындағы таулы уездерге “Талибан” содырларының шабуылдары басталды, сонымен қатар Кундузды басып алуға әрекет жасалды.

Солтүстікте қауіпсіздік бойынша қиындықтар айда болуының және оңтүстікте осындай қауіптердің төмендеуінің себептерінің бірі сол кездегі Ашраф Ғанидің тұсында тәжіктер мен басқа да ұлттық азшылықтардың әскери-саяси мәселелерге ықпал ету деңгейінің айтарлықтай төмендеуі болған сияқты.

Атап айтқанда, 2012 жылы Президент Карзай тағайындаған Қорғаныс министрі Бисмилла хан 2015 жылы Ашраф Ғанидің тұсында өз орнын пуштун Мұхаммед Масум Станекзайға берді. Осыдан кейін, 2021 жылдың жазына дейін бұл қызметті пуштундар атқарды.

Нәтижесінде Ауған армиясында пуштундардың ықпалы өсті. Ауғанстан мемлекетін құру тұрғысынан бұл қисынды шешім болған шығар. Сонымен қатар, пуштунның оңтүстігінде ұрыстар шынымен де азайды.

Демек, мұндай саясатта белгілі бір нәтиже болды. Бірақ американдықтар кетуге шешім қабылдағанда, армия құрамындағы пуштундардың ынтасы Солтүстік Альянстың саны аз халықтар ардагерлерінің ынтасынан едәуір төмен болды. Пуштундар басшылық орындарда, соның ішінде Ауғанстанның солтүстік провинцияларында басым болғандықтан, тәжіктер мен өзбектерден асығыс жиналған жасақтардың күш-жігері жеткіліксіз болды.

Әскери қолбасшылықтың қалай соғыстан бас тартқанын сипаттайтын оқиғалар туралы бірнеше дәлелдер айтуға тұрарлық. Осылайша Исмаил хан Гератта талибтердің қолына тұтқынға түскен делінеді. Ол өз адамдарымен әскери базада қоршауда қалған және әскерлер тізе бүккеннен кейін тұқынға берілуге мәжбүр болған.

Армия неге тізе бүкті?

Қалай болғанда да ауғандық әскерилер бүкіл ел бойынша талибтерге қарсы шықпағаны анық. Бұл мәселеде полицияның ұстанымы айрықша рөл атқармайды. Оның көп бөлігі өңірлерде және белгілі себептермен мықтыларды қолдауға дайын.

Бірақ армия мен оның күтпеген жерден тізе бүгуі көптеген сұрақтар туғызады. Армияның бөлімдеріне қарсы тұратын қанша талиб болса да, Кабулда, Мазари-Шарифте және Гератта, тіпті пуштундар, тәжіктер немесе өзбектер болса да, жергілікті әскери күштермен күресуге көп уақыт пен күш жұмсайтын еді, егер оларда соғысуға деген ниет болғанда.

Бірақ ұлттық азшылықтардың тұрғысынан да сұрақтар бар. Әрине, олардың 1990-шы жылдардағыдай жеке әскери құрылымы жоқ деп айтуға болады. Ол кезде Наджибулла үкіметі көптеген ұлттық әскери құрылымдар құрды, олардың ішіндегі ең танымалы Абдул Рашид Дустумның 53-өзбек дивизиясы болды.

Дегенмен, Солтүстік провинцияларды талибтердің басып алу өте тез іске асты. КСРО-ға қарсы, “Талибанға” қарсы, тіпті бір-біріне қарсы ондаған мың соғыс ардагерлері тұрғанда және олардың салыстырмалы түрде келісілген әрекеттері тұрғанда талибтерге Ауғанның солтүстігін жаулап алу үшін үлкен күш керек еді.

Ол үшін олар 1998 жылы және одан кейін жасағандай, оңтүстіктен солтүстікке кем дегенде он мыңдаған жауынгерден тұратын күрделі экспедициялық күшті жіберуі керек еді. Сонымен қатар, 15 тамызға дейін олар Кабулдан, содан кейін Саланг асуынан бәрібір өте алмас еді.

Егер Гиндукуш тау жотасы арқылы оңтүстік бағыттан Бадахшан бағытына өтетін тау жолдары туралы айтатын болсақ, мұнда салыстырмалы түрде аз ғана күштер өте алады.

Әрине, көптеген талибтер немесе оларға қызығушы күштер Ауғанстанның солтүстігінде болған деп айтуға болады. Бірақ бұл армия болуы мүмкін емес, тек шағын партизан топтары. Сонымен қатар, Ауғанстанның оңтүстігінен немесе тіпті Пәкістаннан келген кез-келген бейтаныс адамдар тәжіктер мен өзбектер басым болған жергілікті қоғамда бірден байқала бастайды.

Маңызды жауаптар

Сонда сұрақ туындайды, 11 тамыздан бастап солтүстік провинциялардың көпшілігі кенеттен бір сәтте құлады, талибтер Орталық Азия елдерімен барлық шекаралық өткелдерді қалай басып алды? Оларда соншама жауынгер қайдан пайда болды?

Мысалы, 2001 жылы американдықтар кіргенге дейін олар солтүстікте ондаған мың қарулы адамдарды ұстап, Солтүстік антиталиб альянсына қарсы ауыр шайқастар жүргізді. Енді оларға бұл қажет болмай қалды. Барлық солтүстік провинцияларда көпшілігі қарсы шықпады. Міне, осы жерде Ауғанстанның төңірегіндегі жалпы жағдайға байланысты өткір шындыққа жақындаймыз.

Жалғасы бар