Аймақтық элиталар әлсіреді, сондықтан елордаға асығады — Илеуова

Қазір белгілі бір деңгейде кво дәрежесі сақталынып ұсталынады. Бірақ бәрі өзгеруі мүмкін.

Бірыңғай модель жоқ

— Қоғамда қандай да бір себептермен өңірлік элиталар (атап айтқанда, әкімдер) мен орталықтың өзара іс-қимылы туралы түбегейлі қарама-қайшы екі пікір бар. Кейбіреулер елорданың рұқсатынсыз әкімдер түшкіруге батылы жетпейді деп санайды. Ал басқалары — олар қазіргі заманғы феодалдар сияқты және “олар қалағанын жасайды”.

— Ал мен іс жүзінде де анықтай алмаймын. Бір жағынан, әкімдіктерде биліктің шоғырлануы өте жоғары. Бұл мектептер, денсаулық сақтау органдары және аумақты дамыту шешімдері. Бірақ сен қалай іске кірісе бастайсың олар “бұзушылық шегінде” өкілеттіктерін пайдаланады, содан кейін жауапкершілікті басқаларға ауыстырады.

Солтүстік және Орталық аймақтарда олар көбінесе заңнан тыс әрекет етеді

Онда бәрі реттелмеген сондықтан да белгілі бір заңды вакуум пайда болған. Олар тәжірибелері немесе құзыреттіліктері жетіспегендіктен өз міндеттерін дұрыс атқара алмайды. Менің ойымша, бұл мәселе тек ұлғайып келеді.

— Бірақ бұл әлі де “көлденең”, ал “тік” қатынастар қалай құрылды? Астанамен, орталық аймақтармен қалай?

— Меніңше, бұл қаншалықты өкінішті болса да,

біріншіден, бәрі әкімнің жеке басына байланысты

Яғни, барлығының функционалы іс жүзінде бірдей, бірақ егер сол әкімдіктерде басқару құрылымына қарасақ ол біртекті емес, әр облыста әрқалай. Барлық әкімдердің билік көлемі бірдей деген стереотип басым, бірақ біз оны нақты бейнелей алмаймыз.

Әрі қарай,

орталық билікте атқарушы биліктің аймақтық құрылымдарында жұмыс істемеген адамдар көп

және олар бәрінің қалай құралғандығын білмейді. Өз жұмысында және аймақтарды басқаруға тырысқанда, олар белгілі бір тарихи кедергілерге тап болуы мүмкін. Олар еш жерде жазылмауы да мүмкін, егер тиісті бедел мен байланыстарға ие болса, оларды әкімнің өзі де қоя алады. Яғни, бағдарлауға болатын бірыңғай түсіндірме моделі жоқ.

Аудан әкімі моншаға кіммен барады?

— Жалпы аймақтық элиталар дегеніміз не? Олар неден тұрады, нені әспеттейді?Олар жай ғана аудандық (немесе аймақтық) жергілікті байлар ма, әлде олар міндетті түрде сол атқарушы билікпен “байланыста” ма?

— Барлық жерде әр түрлі. Бұл жергілікті құрылған қауымдастық. Әрине, біз мұндай элитаға әкімді де қоса аламыз, бірақ ол жоғарыдан тағайындалады және ол әрдайым қабылданбайды.

Мысалы,

аудан әкімі қызметке келді, мұнда ол кімді қонаққа шақыратынын және шартты түрде моншаға кіммен баратынын қарау керек

Егер ол тар шеңберде үш-төрт жыл бойы өз ортасында ғана араласуды жалғастырса, онда оны аймақтық элитаға кірмеді деп айтуға болады. Өзара қарым-қатынас жүйесі мен “проблемаларды шешу” жолға қойылған, ал әкімдер келеді — кетеді.

Жаңа, тіпті жоғары лауазымды шенеуніктің келуі белгілі бір макеттерді өзгерте алады, бірақ түбегейлі емес

Егер аймақ үлкен болса немесе әртүрлі аймақтарды біріктіру нәтижесінде құрылған болса, онда көптеген топтар мүлдем қиылыспауы мүмкін және солай өмір сүре береді.

— Сіз айтқандай, көптеген облыстарда аймақтық элиталар мүлдем талқандалған. Бұл қалай көрінеді және ол нені білдіреді?

— Жоқ, көпшілігінде емес. Олардың экономикалық базасын тартып алды, кейде тіпті рейдерлік тәркілеулер жасаудан бас тартпады.

Көбінесе жаңа иелер кәсіпорын немесе басқа бизнес жұмыс істейтін аймақта мүлдем өмір сүрмейді

Мысалы, ірі жер латифундияларының иелері жиі Астанада немесе Алматыда болады.

Экономикалық база бұзылған кезде, бұрынғы жергілікті элита кішірейеді және бұл ешкімді қызықтырмайды. Және оның талаптарыда енді үлкен емес.

Сонымен қатар, қазір көптеген адамдар мәртебе алу үшін бірден Астанаға “бағытталады”. Яғни, аймақтардағы жаңа элиталық топтарды жасақтау алаңы тарылды. Олар негізі қалай пайда болуы мүмкін? Күшті экономика болған кезде, осы топтардағы адамдар туған ауданынан немесе облысынан кетпей, сол жерде өсіп-өнсе,  қоршаған ортаны қалыптастыруға мүмкіндігі болса. Енді бәрінің мақсаты — үлкен қалаға көшу және сол жерде ақша, мансап және т.б. жасау.

Реформа тұншығуы мүмкін

— Егер барлық деңгейдегі әкімдерді сайлау енгізілсе, оны көпшілік жақтайтын болса, өңірлік басқаруда ол бірдеңені өзгертеді деп ойлайсыз ба?

— Біріншіден, мен барлығын ылғи түзетеп жүремін — әкімдердің емес, жергілікті өзін-өзі басқару органдарының сайлануы, өйткені біздің саяси тәжірибемізде әкім — бұл тағайындалатын адам. Олар жергілікті тұрғындарды тікелей таңдай ма, әлде алдымен ұжымдық органды таңдай ма, содан кейін олар өз қатарынан біреуін таңдайды ма, бұл реформа мәселесі. Бірақ менің ойымша, бұл жерде біз үлкен проблемаға тап болуымыз мүмкін. Қазірдің өзінде жергілікті ауылдық округтер деңгейінде ресурстар үшін бәсекелестік өте жоғары.

Сайлау науқанының әдістері міндетті түрде адал және әдемі бола бермейді

Әрине, бір ғана үмітркер болатын жерлер бар. Мысалы, республиканың солтүстігінде мен бір ірі шаруашылықта болдым, оның иесі — аймақтағы танымал адам. Ауылдың өзінде жақсы жолдар, жақында қалпына келтірілген шіркеу, спорт кешені, керемет мектеп және т.б. бар. Ауданның өзінде екі мың адам тұрады. Ауылдық округ әкімін тіпті көрген емеспін. Олар осы үй иесі кімді көрсетсе соған дауыс беретіні түсінікті. Кім оның жолын кесуге тырысатын болса оның сөзсіз жеңілетіні айқын.

Ал оңтүстікте жағдай басқаша. Тағы да мысал үшін жалпы халқы 16 мыңға жуық төрт ауылдан тұратын бір ауылдық округті алайық. Жалғыз ірі кәсіпкер жоқ, көптеген шағын өндірушілер бар. Тұрғындар кедей, мәселелені ешкім шешуге тырыспайды. Билік әлеуметтік инфрақұрылымның минималды жиынтығын қолдайды, бұдан басқа ештеңе жоқ. Ауылдық округ әкімінің сайлауы болған кезде, бұл мүлдем басқа оқиға, бәсекелестік күрес және мүлдем басқа әдістер қолданылады. Ол жерде элиталық мүдделер қалай пайда болады, бұл жалпы жеке сөйлесуді қажет ететін тақырып.

Егер олар халықтың барлық сұраныстарын бір заңмен жабатын болса және сұраныстардың көлемі әр түрлі болса, мұндай реформа тұншығуы мүмкін.

Егер заң асығыс қабылданса, бәрі тоқтайды, мен әлі де осы тақырып бойынша мағыналы талқылауды көрмедім.

Байлар “дауыстарды” сатып алды

— Бірде мен өз зерттеулеріме 2000 жылдардың басталуына мысалға келтірдім. Оңтүстікте бір ауылда эксперименттік әкім сайлауы өтті. Онда екі топ болды (бір үлкен рудан болды). Біреуі үлкен, бірақ кедей, екіншісі кішкентай, бірақ бай. Қызығушылықтары қақтығысқан кезде, кішкентайы ауылдастарының дауысын сатып ала бастады.

Қазір бізде белгілі бір кво мәртебесі байқалады. Өзгерістер басталған кезде жаңа талаптары бар біреу пайда болады. Сондықтан мұнда тәуекелдер үлкен.

— Қазір орталық билік өңірлердегі процестерді бақылап отыр деп ойлайсыз ба? Кейбіреулер оларды толығымен жергілікті қайтып сатып алуға берді деп санайды және тек салық жинаумен, бағдарламалардың орындалуын тексерумен шектеледі дейді.

— Әкімдерді таңдамайтындықтан, оларды тағайындайды (орынбасарларын қояды), олар толығымен тәуелсіз фигуралар емес. Сонымен қатар, әрбір әкім осы аумақтан қамданатын Нұр-Сұлтан қаласындағы белгілі бір топтармен байланысты деген пікір бар. Сондықтан мен бақылаудың жоқтығы туралы айтпас едім.