Маусымда су тапшылығы болады: үкімет бұған дайын ба?

«…су тапшылығы мәселесі жыл сайын күрделене түсуде. Мұндай болжамды беделді халықаралық экологиялық ұйымдар жасайды. Су көбеймейді – бұл әуелден түсінікті».

Ол өзендер халықтар арасындағы байланыстырушы буын болуы үшін Орталық Азия елдері бірлесіп жұмыс істеуі керек екенін атап өтті.

Бұлыңғыр жауапкершілік

Сапар қарсаңында Мемлекет басшысы экология, геология және табиғи ресурстар министрі Серікқали Брекешевті қабылдаған. Әңгіме су шаруашылығы инфрақұрылымының жай-күйі, вегетациялық кезеңді өткізу және жаңа Су кодексін әзірлеу туралы болды.

Сондай-ақ, премьер-министр Әлихан Смайыловтың төрағалығымен су кеңесінің отырысы өтті. Бір мемлекеттік органда сумен жабдықтау және сумен қамтамасыз ету функцияларын шоғырландыру мәселелері, сондай-ақ Сырдария өзені бассейніндегі су шаруашылығы жағдайы қаралды.

Қазір бұл функциялар

су ресурстарын пайдалану және қорғау жөніндегі өкілеттіктер үш түрлі министрлікке жүктелетіні белгілі болды. Олар:

• экология, геология және табиғи ресурстар
• ауыл шаруашылығы
• Индустрия және инфрақұрылымдық даму министрліктері

Мемлекет басшысының тапсырмасына сәйкес оларды экология, геология және табиғи ресурстар министрлігіне (ЭГТРМ) шоғырландыру ұсынылады.

Сырдария өзені бассейніндегі жағдайға байланысты қағанақ суының аздығы циклы 2022 жылы да жалғасатыны атап өтілді. Осы аймақтың мемлекеттері ықтимал теріс салдарын жою үшін келісілген әрекеттерді қабылдайды.

Атап айтқанда, Тоқтоғұл су қоймасында судың жиналуы тұрақтандырылды. Қазақстан Өзбекстанмен бірлесіп, «Бахри Точик» су қоймасының вегетациялық кезеңдегі жұмыс режимін Тәжікстанмен келіседі.

Нәтижесінде маусым – тамыз айларында «Достық» каналы арқылы Сырдария өзенінің жоғарғы және орта ағысындағы, сондай-ақ Түркістан облысының Жетісай және Мақтаарал аудандарындағы фермерлерге суармалы су беру былтырғы деңгейінде – шамамен 550 млн текше метр көлемінде қамтамасыз етіледі.

Су кеңесінің отырысынан кейін су ресурстарын тиімді пайдалану мәселелері Үкімет отырысында қаралды. Серікқали Брекешев, ауыл шаруашылығы министрі Ербол Қарашөкеев, Жамбыл және Қызылорда облыстарының әкімдері Нұржан Нұржігітов пен Нұрлыбек Нәлібаев баяндама жасады.

ЭГТРМ мәліметтері бойынша, елімізде тұрақты суаруға пайдаланылатын судың 97%-ы Алматы, Жамбыл, Түркістан және Қызылорда облыстарына, яғни Қазақстанның оңтүстігіне тиесілі.

Абсолюттік мәнде бұл мақсаттарға мұнда жыл сайын 11,3 текше км су жұмсалады. Бұл төрт облыс барлық суармалы алқаптардың 80%-ын немесе шамамен 1,3 млн гектарды құрайды.

Суға тәуелділік және ысырапшылдық

Смайылов отырыста мынадай мәліметтерді айтты: ҚР сегіз су шаруашылығы бассейнінің жетеуі трансшекаралық болып саналады, өзен ағынының жартысына жуығы шектес елдерден келеді.

Болжам бойынша, 2040 жылға қарай елімізде суды тұтыну 56%-ға өседі, ал су ресурстарының тапшылығы жылына 12 км3-ге жетеді. Сондықтан оны тиімді пайдалану бүгінде өзекті болып отыр.

Мысалы, қазір ауыл шаруашылығы үшін алынатын судың тек 60%-ы алқаптарға жетеді, қалғаны жай жоғалады. Ысыраптарды қысқарту үшін трансшекаралық өзендер бассейндерінде 259 гидротехникалық құрылысты реконструкциялау, 535 км магистральдық және шаруашылықаралық арналарды механикалық тазарту, 67 сорғы қондырғысын сатып алу және орнату жүргізілуде.

Бұл жұмыстардың барлығы биылғы маусым айының соңына дейін аяқталуы тиіс. Ұңғымаларды жөндеуге және бұрғылауға, сондай-ақ сорғы қондырғыларын сатып алуға Үкімет резервінен 3,6 млрд теңге сомасында қаражат бөлінді.

Сонымен қатар, оңтүстік облыстардың әкімдіктері каналдарды тазалайды, су үнемдеу технологияларын қолданады, су айналымы мен суару кезектілігін ұйымдастырады.

Ауыл шаруашылығы министрлігінің деректеріне сәйкес, суды көп қажет ететін дақылдарды әртараптандыру мақсатында күріш егетін алқаптар 2021 жылмен салыстырғанда 8,7 мың гектарға қысқарады. Оның ішінде Қызылорда облысында (5,3 мың га), Түркістан облысында (2,9 мың га) және Алматы облысында (0,6 мың га).

Фермерлерді заманауи ылғал үнемдеу технологияларын қолдануға ынталандыру үшін инвестициялық субсидиялау түрінде мемлекеттік қолдау көрсетіледі. Ол қазіргі заманғы суару жүйелерін сатып алуға және барлық қажетті инфрақұрылымды жеткізуге жұмсалған шығындардың 50%-ын өтеуді көздейді.

Мемлекет сондай-ақ ауыл шаруашылығы тауарын өндірушілерге су беру қызметтерінің құнын субсидиялайды.

Жаңа кодекс туралы не білуіміз керек?

Мемлекет қазір су ресурстарын қалыптастыру мен пайдаланудың қазіргі проблемаларын жедел шешіп отырғанымен, бұл саладағы тиімді ұзақмерзімді саясат үшін бірінші кезекте тиісті заңнамаға өзгерістер енгізу қажет.

Жаңа Су кодексінің жобасын әзірлеу Мемлекет басшысының тапсырмасы бойынша жүргізілуде және ҚР 2025 жылға дейінгі ұлттық даму жоспарына енгізілді. Мамыр айында ЭГТРМ қамқорлығымен экологиялық белсенділер, қоғам қайраткерлері, сарапшылар мен су саласының ардагерлері қатысты.

Су заңнамасының жаңа нормалары кәсіпорындар мен тұрғын үй-коммуналдық салада суды пайдалану мен тазартудың тұйық циклын құра отырып, жеке тұлғалардың, аграрийлердің және кәсіпорындардың суды тиімді тұтынуын ынталандыратын болады.

Су ресурстарын есепке алу және мониторингілеу бойынша Мемлекеттік органдардың құзыретін нақты айқындау, барлық деректерді, бағалау мен болжамдарды қорыту үшін гидрологиялық орталық құру мәселесін шешу ұсынылады.

Суды тиімді пайдалануды ынталандыру үшін су пайдаланушы жаңа су үнемдеу және тазарту технологияларын пайдаланған, қолда бар жабдықтарды жаңғыртқан және т. б. жағдайда базалық төлем ставкаларының төмендету коэффициенттері пайдаланылатын болады.

Салық заңнамасында жаңа су үнемдеу және тазарту технологияларын енгізу жөніндегі шығыстар сомасынан, сондай-ақ осындай шығындарды жүзеге асыру кезеңінде су пайдаланушының қолда бар жабдығын жаңғыртуға арналған шығыстар сомасынан салық салынатын кірісті 50%-ға азайту жөніндегі норма пайда болуы мүмкін.

Судың нақты экономикалық құны болуы үшін су ресурстары саласында тариф белгілеу де өзгереді.