Пандемия мен карантин соққысы кімге қатты әсер етті?

Орталықта да, жергілікті жерлерде де басқару сапасы “ақсап” тұр

— Тимур, қазір Өңірлерді дамытудың 2020-2025 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы жұмыс істеуде. Бірінші жыл іс жүзінде өтті — нәтижелері қандай? Бұл бағдарламаны жүзеге асыруға дайындалып жатқанда коронавирустың бұлай қарқынды таралатынын ешкім білмеді.

— Әрине, пандемияны ешкім күткен жоқ және ол бүкіл елдегі экономикалық процестерді тоқтатып, өте жағымсыз рөл атқарды.

Халықтың көп бөлігі жұмыспен қамтылған сектордың дамуы тежелді — яғни қызмет көрсету саласы

Мұндай жағдайда жетістіктер туралы айту артық.

Нәтижелер туралы айтатын болсақ,

біздің мемлекеттік бағдарламалардың көпшілігі кез келген жағдайда қойылған мақсаттарды орындамайды

Нысаналы индикаторларға қол жеткізілгенін көрсетуге тырысып, цифрларды көбіне “тартып”, жеткізіп қояды. Бірақ іс жүзінде ондай ештеңе жоқ.

Сондықтан аймақтарды пандемиясыз да дамыту бағдарламасы басынан үлкен мәселе болды.

— Бағдарламаларымызбен нендей жағдай? Мәселе неде?

— Мәселе көп. Соның бірі — орталықта ғана емес, өңірлерде де мемлекеттік басқару сапасы өте нашар. Сапаны жақсарту мәселесімен ешкім айналыспайды. Бәлкім жақсарту туралы сөз қозғалған да шығар, бірақ мұндай ресми міндет жоқ. Өңірлерде тіпті жобалық басқару жоқ, сонымен қатар жергілікті жерлердің көбінде азаматтық институттар жоқ.

Халықтың едәуір бөлігі жай ғана аман қалады

Кейбіреулер бұл мәселе кадрлардың жетіспеушілігі деп санайды, бірақ іс жүзінде бұл екінші мәселе.

Жүйе әлсіз болса, жақсы мамандар да ештеңе істей алмайды

Мұның бір себебі — өзі нашар дамыған қоғаммен диалог жоқ. Мен азаматтық қоғам туралы айтып тұрмын. Дамуға кім кедергі келтіріп отыр деп сұрайды? Биліктің өзі кедергі жасайды. Азаматтық институттар нашар қаржыландырылады, өзін-өзі ұйымдастырып, сын айта бастаса — оларды жұмыс істетпей тастайды. Орталықта да, жергілікті жерлерде де.

— Ал егер нақты өңірлік тақырыпқа қайта оралсақ?

— Аймақтық проблемалардың ауқымы кең: әлеуметтік блок, экономикалық проблемалар, инфрақұрылымның болмауы және т.б.

Бүгінде әлеуметтік проблемалар көбірек алаңдатып, қалғандары соншалықты өткір емес сияқты көрінетін шығар. Бірақ әлеуметтік блок өңірлерде елеулі наразылық тудырады.

Біріншіден, өмір сапасы — онымен байланысты проблемалар барлық аймақта бірдей. Бізде екі әлеуметтік-экономикалық локомотив бар — бұл Нұр-Сұлтан және Алматы. Онда өмір сапасы жоғары,

ал қалған Қазақстанда халықтың едәуір бөлігі аман қалудың амалын жасап отыр

Білім беру мен медициналық қызметтердің нашарлығы, төмен жалақы, қарапайым базалық қажеттіліктердің болмауы.

Жұмыссыздық деңгейі ресми деңгейден бірнеше есе жоғары

— Сондай-ақ өңірлердің өзіне тән проблемалары да бар. Мысалы, аймақ бюджеттік донор болып, қаржы ағыны жақсы болғанымен (мысалы, мұнайдан) инфрақұрылым өте әлсіз.

Мемлекеттік органдардың статистикасы өмір сапасы бойынша нақты түсінік бермейді. Қарапайым мысал — жұмыссыздық бізде 5% құрайды. Бірақ нақты жұмыссыздық бірнеше есе жоғары, олар статистикаға “өзін-өзі жұмыспен қамтығандар” санатын енгізді. Айта кету керек,

бұл адамдар қатты қалағаннан базарда арба итеріп, шемішке сатып отырған жоқ, себебі нақты айналысатын жұмыс жоқ,

олардың басқа таңдауы жоқ. Бірақ олар жұмыссыз деп саналмайды. Басқа көрсеткіштермен де шамамен осы жағдай.

Елбасы осыдан екі-үш жыл бұрын бір облыс әкімін, оның өңірінде тіпті мектепке жұмысқа орналасу үшін пара беру керек деп сынға алды. Мектепке еден жуушы болып тұрудың өзіне пара талап етілетінін білемін. Адамдар сол ақшаны береді, өйткені тұрақты жалақы бар. Менің ойымша, бұл ерекшелік емес — бұл көптеген салаларда орын алып отыр.

— Дайын және ең бастысы жұмыс істейтін амалдар бар ма? Не істеу керек?

— Экономиканы көтеру қажет. Әлеуметтік көмектің мемлекеттік тетіктері әлі де көмекке жарамды, бірақ қысқа мерзімге, сондай-ақ ешбір мемлекет мұны ұзақ және тұрақты жасап отыра алмайды. Экономикалық саясаттың кемшіліктерін жәрдемақымен шешуге болмайды, жұмыс орындары мен қалыпты жалақысы бар жаңа кәсіпорындар құру қажет.

Не істеу керектігі туралы түсінік те жоқ

— Қазір біз шешімі жоқ үздіксіз дағдарыста тұрмыз. Шамамен 2007-08 жылдардан бастап тұрақты даму жоқ. Сол кездің өзінде экономикадағы реформалардың әлеуеті таусылды. Жаңа экономикалық шындық пайда болды, жылжымайтын мүлік нарығы құлдырады, ал 2014 жылы мұнайдың әлемдік бағасы да төмендеді. Бірақ біз жаңа шындыққа дайын болмадық.

2007 жылға дейін біздің банктерімізге арзан ақша “құйылды”, содан кейін қарыз алудың сыртқы нарықтары жабылды

Мұнай саласы мұндай үстеме табыс әкелмейді, сол кездің өзінде экономиканың сапалы құрылымдық дамуына көшу керек еді.

Бірақ үкімет бұған әлі қол жеткізе алмай келеді. Мұны қалай жасау керектігі туралы түсінік те жоқ сияқты. Сонымен қатар, Нұрсұлтан Назарбаев пен Қасым-Жомарт Тоқаев жаңа экономикалық саясат қажет екенін бірнеше рет мәлімдеді. Бірақ ол қайда?

Жаңа экономикалық модельге көшу үшін саяси салада елеулі өзгерістер қажет екеніне сенімдімін

Бірінші кезекте демократияландыру. Биліктің шектен тыс шоғырлануынан бас тартып, атап айтқанда, мәжіліске көбірек өкілеттік беретін кез келді. Жалпы, парламентті шынымен көп партиялы ету қажет, қазір ол тек көппартиялы деп аталады.

Мәжіліс неғұрлым тәуелсіз болуы тиіс. Атқарушы билік парламенттің құрамын іс жүзінде бекітеді деген сөз болмауы керек. Керісінше, мәжіліс іс жүзінде үкіметтің қалыптасуына ықпал етуі тиіс. Егер министрлер кабинеті міндеттерді атқара алмаса, онда оның тиімсіздігі туралы мәселе туындайды.

— Кейбір сарапшылар билікті орталықсыздандыруға шындап кірісуді ұсынады. Яғни орталықтан жергілікті жерлерге көбірек өкілеттік беру.

— Мен бұл идеяға негізінен жақсы қараймын. Бірақ мен бірден айтайын, мұны өте мұқият жасау керек. Егер ірі әлемдік ойыншылардың біріне біздің сыртқы саясатымызда бір нәрсе ұнамаса, олар қазақстандық өңірлік конфронтация процесін таргеттеуге тырысады деген қауіп бар. Яғни, кейбір аймақаралық қайшылықтарды қасақана жасау. Біз мұны Украинада, Грузияда және т.б. көрдік. Сондықтан жергілікті билікті күшейту мәселесінде өте сақ болу керек.

Қоғамда наразылық өсуде

— Бірақ шынымен тәуелсіз сот билігін құру қазір басты мәселе болып тұр.

Қазір біздің сот, шын мәнінде, атқарушы биліктің жалғасы болып табылады, ал бұл қоғамда наразылық тудырып қана қоймай, экономикаға да әсер етеді

Бизнес қорғалмайды, өйткені кейбір кландар атқарушы жүйемен тығыз байланысты. Демек, сотпен де байланысы бар. Нәтижесінде, бәсекелестерін ығыстырып, рейдерлікпен де айналысу мүмкіндігі бар. Егер бізде екі мыңыншы жылдың ортасына дейін елде бірнеше экономикалық топтар болса, бұл дұрыс болатын, бүгінде олар жойылды және бізде бәсекелестік жоқ.

Әрине, бұл топтар сөзсіз азаматтық салаға әсер етеді. Мысалы, олар бұқаралық ақпарат құралдарына иелік етеді, бұл үнемі ішкі пікірталастарға әкеледі. Бұл да демократияның бір бөлігі. Мысалы, АҚШ-тағы сияқты — кейбір топтар Трампты қабылдамады және оны президенттік мерзімі кезінде сынауды тоқтатпады. Бізде мұны елестету мүмкін емес.

Мұның бәрі өзара байланысты: экономика, әлеуметтік сала және аймақтық проблемалар.