Неліктен жиі рақымшылық жасауға болмайды? — сарапшы пікірі

Қылмыстық құқық саласындағы сарапшылар  сотталған қазақстандықтардың қайсысына бір жылдан кейін бостандыққа шығу мүмкіндігі берілетіні  туралы талқылауда. Жақында ІІМ-нің кеңейтілген алқа отырысында президент Қасым-Жомарт Тоқаев 2021 жылы Тәуелсіздіктің 30 жылдығына орай сотталғандарға кезекті рақымшылық жасау туралы мәлімдеді. Әңгіме қылмыстары азаматтар мен тұтастай мемлекеттің қауіпсіздігіне елеулі қатер төндірмейтін адамдар туралы болып отыр. Белгілі адвокат Жангелді Сүлейманов Президентке дұрыс емес сөздер берілді деп санайды.

«Қылмыстық кодексте азаматтар мен тұтастай алғанда мемлекеттің қауіпсіздігіне елеулі қауіп төндірмейтін қылмыстар сияқты нәрсе жоқ», — деп жазды ол өзінің Facebook парақшасында. — «Әйтпесе, сыбайлас жемқорлық мемлекетке қауіп төндірмейді деп санап, барлық пара алушыларға рақымшылық жасалса не болады?

Бізде әрқашан рақымшылық кішігірім, орташа, ауыр және аса ауыр қылмыстың ауырлығына байланысты жасалады. Менің ойымша, рақымшылық туралы заң 2021 жылдың желтоқсанында қабылданады. Мүмкін, тек ауыр емес қылмыстарға рақымшылық жасалады. Бұл қылымысы үшін ең ауыр жаза екі жылға бас бостандығынан айырудан аспайтын қасақана жасалған іс-әрекеттер, сондай-ақ ең ауыр жаза бес жылға бас бостандығынан айырудан аспайтын абайсызда жасалған іс-әрекеттер.

Рақымшылық туралы заң күшіне енгенге дейін қылмыс жасағандарға рақымшылық жасалады, бұл шамамен 2021 жылдың 25 желтоқсанында жүзеге асады

Сонда сіз болашақта кішігірім қылмыс жасасаңыз, шартты түрде, 2021 жылдың 25 желтоқсанында сізге рақымшылық жасалады, ал егер 26 желтоқсаннен кейін жасасаңыз түрмеге жабады».

Қоғамның немесе мемлекеттің қауіпсіздігіне белгілі бір қылмыстардың қаупі туралы айту орынды ма? «Адам құқықтарының Хартиясы» қоғамдық қорының атқарушы директоры Жеміс Тұрмағамбетованың осы мәселеге қатысты  өз көзқарасы бар.

Рақымшылық — мәжбүрлі шара

— Жеміс Өтегенқызы, сіз президенттің тәуелсіздіктің 30 жылдығына кезекті рақымшылық жасау идеясына көзқарасыңыз қандай?

— Мен бұл рақымшылыққа қарсы емеспін. Бірақ мұндай  рақымшылықтың жиі жасалуына қарсымын. Өткен жылдары, әсіресе 2010-тен кейін, олар жыл сайын дерлік өткізілді. Мен сол кезде де заңнаманы өзгертіп, оны ізгілендірмейтін болсақ бұл мәңгілікке жалғасады деп айттым.

Бірнеше жыл бойы тынышталып қалды, бірақ бұрынғы рақымшылықтың кейбір баптары қолданыла берді. Қазір қылмыстық кодекстің қандай баптарының рақымшылық жасауды талап ететіні тұрғысынан өте жақсы зерделеу қажет.

Біріншіден, шартты түрде мерзімінен бұрын босату нормаларын жасау керек

Бұл жазаның өтелген бөлігінің мерзімдерін азайту және үлгілі мінез-құлық көрсетіп,  ереже бұзбаған жағдайда мерзімінен бұрын шартты босату тағайындауға неғұрлым әділ көзқарас.

Бас бостандығынан айыру орындарында мүмкіндігі шектеулі сотталғандар өте көп. Мүгедек арбасында отырғандар да, II топтағы мүгедектер де бар. Түрмеде оларды оңалтуға жағдай жоқ. Оларға қаншы жылға сотталғанына қарамастан еркіндік қажет. Әрине, мемлекеттің бақылауында.

Науқастар мен аналарға еркіндік беру керек

— Рақымшылыққа мұқтаж адамдардың тағы бір санаты— ауыр науқастар, әсіресе онкологиямен ауыратындар. Әйелдер мекемелерінде мұндай адамдар өте көп. Мен денсаулық сақтау министрлігіне ІІМ-мен бірлесіп мерзімінен бұрын босатылуы мүмкін аурулардың тізімін қайта қарауды және кеңейтуді бірнеше рет ұсындым.

Жақында мұны жаңа денсаулық сақтау министрі Алексей Цойға да ұсындым. Ол мұндай тізім бар екенін мүлдем білмегені белгілі болды. Әрине, қылмыстық-атқару жүйесіне қатысты барлық мәселелерді ішкі істер министрімен бірге пысықтау қажет.

Түрме медицинасы азаматтықтан артта қалғаны ешкімге құпия емес. Онда мамандар жоқ — дәрігерлер жалақысы төмен болғандықтан кетіп жатыр. Олар азаматтық мамандандырылған дәрігерлердің табысының тек 51%-ын алады.

Оларды жүйеде шен, еңбек сіңірген жылдары үшін атақ беріп, қосымша ақы төлеп ұстап қалуға тырысады. Бірақ бұл олардың қажеттіліктерін әлі де қамтымайды. Әсіресе мекеме ірі қалалардан алыс болған кезде бұл жағдайлар жеткіліксіз болып жатады.

Мен баптардың кейбір санаттары бойынша мерзімдерді қайта қарастырар едім. Жазаның өтелмеген бөлігін неғұрлым жеңіл түрімен ауыстыру жақсы жұмыс істеуі керек.

Шартты түрде мерзімінен бұрын босату құқығы балалары бар әйелдерге де қажет. Өйткені, көбінесе бұл балалар балалар үйінде немесе туыстарында болады. Мемлекет әйелді жасаған қылмысы үшін ұзақ мерзімге соттай отырып, балаларын анасынан айырып жазалайды.

Сотталу — белгісі бар билет

— Президент рақымшылық жасау туралы айта келе, ол қоғам мен мемлекеттің қауіпсіздігіне елеулі қатер төндірмейтін қылмыстарға қатысты болатынын айтты. Бірақ жалпы алғанда, барлық қылмыс қандай да бір деңгейде қоғамға қауіп төндіреді емес пе?

— Бұл жерде әңгіме ауырлығы орташа және онша ауыр емес қылмыстар туралы болып отыр деп ойлаймын. Бұл Отанға опасыздық, адам өлтіру немесе есіркіні тарату емес екені анық.

Ол сондай-ақ рақымшылық сыбайлас жемқорлық құқық бұзушылықтары үшін сотталғандарға әсер етпейтінін де мәлімдеді. Мұндай қылмыстар мемлекеттің тұрақтылығына қауіп төндіреді

Қоғам мұндай сотталғандардың жазаның өтелмеген бөлігін тез арада ауыстыратынын,  аурулары пайда болатынын көреді. Бірақ сыбайлас жемқорлық қылмыстары туралы айтқанда, мемлекетке келтірілген залалға тағы да назар аудару керек. Мұнда заңсыз жолмен алынған мүліктің мөлшері маңызды.

— Егер пандемия кезінде соттылығы жоқ адамдардың өзі жұмыссыз қалса, рақымшылық жасағандар қайда жұмысқа орналасады? Болжам бойынша, бизнесті қалпына келтіру үшін кем дегенде үш жыл қажет болады, ал келесі жылы мыңдаған  адам еркіндікке шығады. Бұл елдегі онсыз да криминогендік жағдайға әсер етпей ме?

— Әбден мүмкін. Бостандыққа шыққаннан кейін көптеген сотталған адамның баратын жері жоқ. Әлеуметтік және отбасылық байланыстар үзіледі. Мұндай адамдарға алдын-ала бейімдеу және әлеуметтендіру орталықтарын қарастыру қажет. Оларға мамандық қажет.

Бұл жерде бизнестің әлеуметтік жауапкершілігі мәселесі өте өткір тұр. Сотталғандарды, тіпті соттау бабына қарамастан, ешқандай жұмысқа алмайды. Бизнес қорқады. Біздің елде сотталу — белгісі бар билет.

Де-юре бар, бірақ де-факто жоқ

— Мемлекеттің пандемиямен күреске қанша қаражат жұмсағанын және салықтарды толық алмағанын ескере отырып, рақымшылық жасау мемлекеттің сотталғандарды ұстауға арналған шығынын қысқарту тәсілі емес пе?

— Шындығында, сотталғандарды ұстауға арналған бюджеттік шығындар онша үлкен емес.

Олардың арасында мемлекеттік әлеуметтік төлемдер алуға тиісті адамдар өте көп. Ал жұмыспен қамту басқармалары оларды алушылардың жалпы тізімінде ескермейді

Рақымшылық — саяси және адамгершілік акт. Оны шығындармен салыстыруға бтолмайды. Адамдытемір тордың ар жағында ұстау бір нәрсе. Ал сол ақшаны оны әлеуметтендіруге бағыттау басқа нәрсе. тек осылай ғана дұрыс болады.