Ресми статистика бойынша, 2020 жылғы қаңтар-тамызда Қазақстаннан 18 мыңға жуық адам көшіп келген. 8,4 мың адам келген, яғни сальдо қайтадан теріс мән көрсетті.
Жалпы, соңғы он жылдың ішінде, сол ресми мәліметтер бойынша, елден 332 мың адам көшіп кетті, 220 мың адам келді.
Бұл мәселеге тіпті Нұрсұлтан Назарбаев та ҚХА кеңесінің отырысында назар аударып, «еліміздегі өмір сүру жағдайын жақсартуды» талап етті.
Тарихшы және саясаттанушы Болат Сұлтановтың айтуынша, эмигранттар санының өсуіне бірнеше фактор әсер етеді.
— Болат Қылышбайұлы, неліктен жылдан жылға елден кеткен адамдардың саны артуда? Біраз уақыт бұрын елден кеткісі келген барлық адам кетті, енді бұл көрсеткіш төмендейді делінген еді. Бірақ тәжірибе көрсеткендей, бұл жаңсақ пікір екен.
— Басты себеп — өмір сапасының нашарлауы. Басқаша айтқанда, халықтың жағдайы нашарлап, қоғам жіктеле бастады. Адамдар жақсы өмір іздеп кетіп жатыр.
Біздің елімізде ресми ең төменгі күнкөріс деңгейі бар, оның негізінде ең төменгі жалақы есептеледі, ал ол 33 мың теңгеден сәл ғана асады. Оның 18,5 мыңы ғана азық-түлік себетіне бөлінеді.
Екі миллионнан астам адам өзін-өзі жұмыспен қамтыған. Яғни, бұл болашағы жоқ адамдар.
Сондықтан көптеген адам басқа елге жарқын болашақ құруға деп есептейді
Сонымен қатар, бірқатар ілеспе фактор да бар. «Білім көші-қонын» бөлек қарастыруға болады. Жас қазақстандықтар шетелге оқуға барады (көбіне Ресейге), өйткені онда оқу сапасы да жақсы, құны да төмен. Сол жерде жұмысқа орналасу мүмкіндігі де бар.
Бірақ олардың ЖОО-ны аяқтағаннан кейін елге қайтып келетіні белгісіз
Отбасының жағдайы салыстырмалы түрде жақсы болса да, адамдар балаларына лайықты білім беру үшін кетеді.
— Бірнеше жыл бұрын Қытайдағы біздің студенттермен кездестім. Олардың барлығы да Қазақстанға өз ұлтына қарамастан оралмайтынын айтады. Егер адамдар өз отанына қалудың орнына, қытай тілінде оқып, Оңтүстік-Шығыс Азияның басқа елдерінде жұмыс істеуге дайын болса, отандық білімнің қаншалықты құлдырағанын елестетіп көріңізші.
Отыз жыл ішінде не істедік деген сұрақ туындайды. Білім беру жүйесіндегі дағдарыс бұрыннан басталды. Бірінші сыныптан бастап түрлі түсініксіз пәндерді енгізе бастағанда, сапа құлдырып кетті.
Пайда табу үшін көптеген университеттер ашылды, іс жүзінде олардың сапасы сын көтермейді
Олар нағыз университет беретін білім деңгейін бермейді. Тіпті көптеген техникум университетке айналды, әсіресе аймақтарда мұндай техникумдар өте көп. Ал бұндай оқу орнын бітірген түлектер мамандық бойынша жұмысқа орналаса алмайды, олардың дипломы ешкімге қажет емес.
Сонымен қатар, жоғары білікті мамандар да жиі кетуде. Ал олардың орнына кім келеді? Көбінесе Қытайдың, Моңғолияның, Қарақалпақстанның және т.б. ауылдық депрессиялық аймақтарынан келген мамандар жұмысқа орналасуда. Бір кездері бізде миллионға жуық немістер тұрды — бәрі кетіп қалды.
Адами капиталды сақтау және көбейту — ең басты мәселе. Ал бізде жыл өткен сайын адами капиталдың сапасы нашарлап бара жатыр. Айтпақшы, дамыған елдерде, оның ішінде АҚШ-та, керісінше,
біліктілігі жоқ қызметкерлердің елге келуін қиындатып, сапалы мамандарға жағдай жасауда
— Денсаулық сақтау саласындағы жағдай да осындай. Пандемия мұны жақсы көрсетті. Неге бұлай болды? Себебі біз Батыс мамандарының, соның ішінде атақты «соросяттың» ұсыныстарына сүйенгенде, мәселен, ауылдағы фельдшерлік-акушерлік пункттерді жойған кезде жүйенің болашағына балта шаптық. Ал қазір ауруханалар мен емханаларды жекешелендіріп жатырмыз.
Жалпы, денсаулық сақтау саласының дағдарысы медициналық білім беру жүйесінен бастау алады. Мысалы атақты медициналық институт (ол Асфендияров университеті болды) шеткері жерлерге ауыстырылды, ал кешен орнындағы учаске (Ұлы Отан соғысы жылдарында болған) кезекті сауда-ойын-сауық орталығының құрылысына беруге шешім қабылдады. Ал көз аурулары институтын қалай жекешелендіруге болады?
Коронавирус бұрыннан келе жатқан кемшіліктерді айдан анық етіп көрсетті.
Кейбір сарапшылардың пікірінше,
Қазақстан орташа өмір сүру ұзақтығы бойынша Конго мен Бангладештің ортасында тұр
Бұл нақты ақпарат емес те шығар, бірақ Қазақстанда ерлердің орташа өмір сүру ұзақтығы — 64 жас, ал зейнетке 63 жаста шығады. Адам зейнетке шыққаннан кейін бір жылдан кейін қайтыс болуы мүмкін деген әзіл де бар. Бұл біздегі денсаулық сақтау саласы туралы да көп мәселенің бетін ашады.
—Тұрмыстық ұлтшылдық «ығыстырушы фактор» болуы мүмкін, бұл туралы бірнеше рет айтылды. Қазір одан бұрынғыдан да үлкен қауіп төніп тұр. Бұл мәселеде әрдайым өте сақ болу керек, бірақ
әлеуметтік-экономикалық жағдайдың нашарлауына қарай ұлттық мәселе де шиеленісе түседі
Байлар мен кедейлер арасындағы алшақтық артқан кезде, халық кедей болған кезде, қоғамда наразылық көңіл-күй қордалана береді. Оның әлеуметтік наразылыққа ұласып кетпеуі үшін оны ұлттық-этникалық арнаға немесе конфессияаралық қақтығыс арнасына бұруы мүмкін. Мен осыдан қатты қорқамын. Мемлекеттік органдар бұл мәселелермен байыпты айналысуы керек. Араздыққа шақыратындарға тоқтау саламыз деп уәде беру жеткіліксіз, оның орнына адамдарға белгілі бір кепілдік беріп, сенімін арттыру керек.
Қазір басқалардың айтқанына ермеңіз деп айтатын уақыт емес. Алдын ала практикалық шаралар қабылдаған жөн.
— Қазір әлі кеш емес шығар?
— Қарапайым, бірақ маңызды шындықты түсіну керек —
кез келген елде этностық және діни тиесілілігіне қарамастан, адами капиталға баса назар аудару керек
Егер сіз бұл капиталдың басқа жаққа кеткенінін қаламасаңыз, адамдарды райынан қайтарудың орнына, ыңғайлы және сапалы өмір сүру жағдайын жасау керек. Және бірінші сыныптан бастап — азаматтардың болашаққа деген сенімін арттыру үшін нақты перспективаларды, әлеуметтік лифтілерді қамтамасыз ету. Адамдар әркімнің қоғамда лайықты орын алуға құқығы мен мүмкіндігі бар екенін, ал олардың балалары болашаққа нық сеніммен қарай алатынын білуі керек.