Қазан айы Орталық Азияда саяси қақтығыстарға, күтпеген жағдайға толы болады — Сұлтанов

Жақында Қырғызстанда екі мың адамнан тұратын топ парламенттік сайлау қорытындыларымен келіспей, мемлекеттік органдарға шабуыл жасады. 11 қазанда Тәжікстанда президентке сайлауы болады. Жаңа басшы келе ме, әлде ескісі қала ма, уақыт көрсетеді.

Ал Қазақстан өзінің прагматикалық және көпвекторлы саясатын ұстанып, қақтығыс аймағының орталығында қалып қойды. Өңірде болып жатқан оқиғаларға қатысты тарих ғылымдарының докторы Болат Сұлтанов өз пікірін білдірді.

Қақтығыстарды қаржыландыру

— Бір қызығы, барлық оқиғалар бір-бірлеп орын алуда. Бұл неге байланысты?

— Мен Ресейдің айналасында Беларусьтен Қырғызстанға дейін, одан әрі Қытайға дейін тартысты доға қалыптасуда деп санаймын.

Бірнеше жыл бұрын мен АҚШ-тың Мемлекеттік хатшысы Хиллари Клинтонның Сенаттың қаржыландыру комитетіндегі есебін қарадым. Ол Солтүстік Африкадан Қытайға дейін тұрақсыздық доғасын құруға ақша бөлуді сұрады

Мен бұған өз басшылығымның назарын аудардым. Олар менімен келіспей, бұлай болуы мүмкін емес деп жауап қатты. Содан кейін Тунис, Ливия, Египет, Сирия, Ирак және басқа да елдердегі жағдай ушығып кетті. Енді тұрақсыздық доғасы Тунистен Таулы Қарабаққа дейін ауысты. Әзірбайжаннан Каспий арқылы және одан әрі таралуы мүмкін. Қақтығыс доғасының соңғы нүктесі-Шыңжаң.

Беларусь пен Қырғызстандағы тәртіпсіздіктер ұқсас. Екі елде де наразылық білдірушілер сайлау нәтижелеріне сенбейтінін айқын көрсетті. Азаматтардың қолданыстағы органдарға деген сенімі  дағдарысқа ұшырады.

Біздің аймақтағы жағдайды 11 қазанда Тәжікстанда Президент сайлауы шиеленістіруі мүмкін

Эмомали Рахмон да, Александр Лукашенко да 1994 жылдан бері билікте. Кеңестік категорияларға сәйкес ойланатын болғандықтан, олар азаматтардың моральдық тұрғыдан шаршағанын түсінбейді. Басшылардың «тракторлық» ойлауы тәуелсіздік жылдарында дүниеге келген жастарды қанағаттандырмайды. Азаматтар көпжылдық көшбасшылардың ғана емес, олардың көптеген туыстарының, сондай-ақ басшылықтағы аға буынының биліктен кетуі талап етеді. Себебі мемлекеттер сыбайлас жемқорлыққа, кландыққа және непотизмге душар болды.

Жұмыс күшінің кетуі

— Қырғызстанмен салыстырғанда Беларуссия оппозициясы тонау мен бүлдірусіз әрекет етеді. Бұл тәртіпсіздіктерді өзара салыстыруға бола ма?

— Беларусьтегі наразылықтың ерекшелігі неде? Алдыңғы қатарда шетелдік қорлардың құрамындағы ҮЕҰ белсенділері бар. Көптеген жастар Польша, Литва және батыс елдерінде білім алды. Ағылшын тілін біледі. Әлем тілдері университетінің бұрынғы және қазіргі студенттерінің оппозицияның басым  бөлігін құрауы кездейсоқ жайт емес. Олар Еуропада өмір сүргісі келеді. Бірақ онда біреу күтіп отыр ма, жоқ па, маңызы жоқ. Олар бұл өмірді өздерінің бақытты болашағын құрудың негізі деп санайды.

Қырғызстанда дәл осындай нұсқа бар, бірақ оған Ферғана алқабындағы содырлар қатысты. Тәртіпсіздіктің бәрі содан болды

Орталық Азия өңірінің барлық елінде шын мәнінде күрделі жағдай орын алған. Бір жағынан, түбегейлі әлеуметтік-экономикалық реформалар жүргізілген жоқ. Екінші жағынан, аймақта халықтың саны артып келеді. Өзбек КСР-де 1989 жылы халық саны 19 миллион 905 мың адамды құрады. 2020 жылы-37 млн 275 мың 800. Өсім екі есе дерлік.

Тәжікстан — КСРО ыдыраған кезде 5 миллион 109 мың адам болды, қазір 9 миллион. Қырғызстан  — 4 миллион 290 мың болды, қазір 6 миллион 533 мың 500 адам. 2020 жылы Түркіменстан тәуелсіздігн алғанда 3 млн 534 мың адам болса, қазір ел халқының саны  6 млн 31 мың 186 адамға жетті. Яғни, халық Қазақстаннан басқа барлық жерде екі есе өсті.

Халық саны өсіп келе жатқанда,  қалыпты өмір сүру деңгейін, жұмыс пен кірісті қамтамасыз етуі керек

Егер ондай шаралар қолданылмаса, кедейлер мен байлар арасындағы алшақтық күшейе түседі. Халық риза емес. Кім оған жұбаныш бола алады? Ресей.

2018 жылғы деректер бойынша Өзбекстанға, Тәжікстанға және Қырғызстанға Ресейден аударымдарының 70%-ы тиесілі. Дүниежүзілік банктің мәліметтеріне сәйкес, Ресейден аударылған қаржы Тәжікстанның ЖІӨ-нің 31%-ына және Қырғызстанның ЖІӨ-нің 32%-ына тең. Өзбекстаннан 3 млн азамат шетелге — Ресейге, Түркияға, Қазақстанға жұмыс істеуге кетті. Жұмыссыздық деңгейі 30% құрайды. 9 миллион тәжіктің кем дегенде 1 миллионы — Ресейде гастарбайтерлер.

Көлеңкелі бизнес пен жұмыссыздық

— Қырғызстанда 6 млн 533 мың 500 азамат тұрады. Бұл халықтың жалпы санына 698 мың 542 зейнеткер келеді. Әрбір оныншы адам зейнетақы алады. Сайлауға дейін билік 1 қазаннан бастап зейнетақының орташа мөлшерін 6 мың сомға дейін арттыратынын мәлімдеді, бұл шамамен 75 доллар. Енді тәртіпсіздіктер басталғаннан кейін көтермейтіні анық.

700 мың зейнеткерге қоса, тағы 508 мың 200 қырғыз жәрдемақы алады. Демек, 6 млн халықтың 1 млн 200 мыңы жұмыс істемейтін азаматтар

Қырғызстанның барлық халқының ішінен сайлаушылар болып 3 млн 465 мың адам тіркелді.

— Қалғаны балалар ма?

— Бұл сандардың барлығы нақты емес. Тағы мынандай бір мәселе бар, Орталық Азияның көптеген азаматы Ресейге ақша табу үшін барып, онда екінші отбасын құрады. Олардың алғашқы әйелдері, балалары мен қарт ата-аналары үйде жалғыз және ақшасыз қалады. Олар немен айналысады? Не жезөкшелікпен айналысады, не саудаға немесе қоғамдық тамақтандыру саласында даяшылық қызметімен айналысады. Яғни, олар көлеңкелі бизнеске барады. Күйеулері жұмысынан айрылып, ақшасыз оралған кезде ұрыс-жанжал басталады. Бұл адамдар қайда барады? Жұмыссыздардың тұрақты орны көшеге баратыны анық.

Қырғызстанда наразылыққа шыққандардың сұхбатын көрсетті. Көбі сайлауда қай партияның жеңіске жеткенін де білмейді

Олар «Мен Қырғызстан халқы үшін» дегенді желеу етіп қана алаңға шыққан. Бұған қарап қанлай қорытынды шығаруға болады?

Мен Сооронбай Жээнбековпен келісемін, ол: «Митингті ұйымдастыру үшін көп ақша, үйлестіру қажет. Әрине, халық шығады. Мұның бәрін ұйымдастырып, адамдарды әкеліп, алаңда ұстау керек. Біз бұл үшін көп ақша қажет екенін білеміз». Ол сатып алу мәселесі халықтың әлеуметтік-экономикалық жағдайына байланысты екенін тікелей айтты. Бұл жағдай түзелмейінше, халықты ақшаға сатып алу мәселесі жалғаса беретін болады.

Ел банкротқа ұшырады ма?

— Сонымен қатар, Қырғызстан президенті алдағы қыста жағдай күрделі болатынын атап өтті:  «Қазір пандемия уақыты, қыс келе жатыр. Жағдай қиын. Пандемияға байланысты біз бюджетке шамамен 30 миллиард сомдай қаржы жинай алмадық, карантин экономикаға да әсер етті».

Яғни, бюджетте ақша жоқ, банктер жабық. Қырғызстан қалай өмір сүретінін білмеймін. Олар сайлау нәтижелерін жойып, жаңаларын тағайындағандықтан, жағдай өте ауыр. Өйткені, жаңа сайлауға ақша жетпеуі мүмкін.

— Ел банкроттықтың алдында тұр ма?

— Иә. Би-Би-Си-ден  Бішкек тұрғындары наразылық білдірушілерді тамақтандыру үшін ақша жинап, жасақшыларды қалай ұйымдастырғанын көрсетті. Шын мәнінде, арандатулар мен төңкерістерді ұйымдастырушылар Қырғызстанның астанасына әр түрлі аймақтардан келді. Олар өз ақшаларын алды, қаланы қиратты, бірақ не үшін бүлік шығарғанын өздері білмейді.

Енді мен Тәжікстанға қайта оралайын. Бірнеше күннен кейін сайлау. Жағдай Қырғыз және Беларусьтегідей болуы мүмкін

Тәжікстан Президенті сайлануынан мен қандай қауіп көріп отырмын? Ол Ауғанстанмен шектеседі. Егер Беларуссияда Польша мен Литвадан келген шетелдік кураторлар жағдайды бақылауда ұстаса, Тәжікстанда Ауғанстаннан есірткі тасымалы, контрабанда және терроризм мәселесі бар. Тәжікстанда есірткі трафигі мен контрабанданың арқасында көптеген адам күнін көріп отыр. Халық тек ұлттық белгілеріне қарай емес, сонымен қатар клан бойынша да бөлінеді.

Сонымен қатар, Тәжікстанда ресми түрде 2 мың ҮЕҰ жұмыс істейді, олардың 150-і халықаралық ұйымдар. Батыс ҮЕҰ желісі бойынша жергілікті белсенділерге гранттар, стипендиялар, материалдық көмек келіп түседі. Егер Рахмон Лукашенконың қателігін қайталап, 80-90% артықшылықпен жеңіске жетуді шешсе,  жағдай қайталануы мүмкін.

Тәжікстан Президенті Конституцияны бірнеше рет өзгертті. Барлық ірі бизнестің оған берешегі бар. Көптеген сарапшының айтуынша, ол Әзірбайжанның бұрынғы президенті Гейдар Әлиевтің үлгісімен уақыт өте келе жоғарғы билікті үлкен ұлына береді. Рустам Эмомали қазір 33 жаста, ол тәжік Сенатының спикері. 2016 жылы Рахмон Конституцияда үміткерлердің жас шегін өзгертті — 30 жасқа дейін төмендетті.

Мұрагерлікпен берілген патшалық

— Егер Президент отставкаға кетсе, олардың спикері Президент бола ма?

— Президент қайтыс болған немесе әрекетке қабілетсіз болған жағдайда, кезектен тыс сайлауға дейін спикер Мемлекет басшылығынан келеді. Осыған байланысты Рахмон сайлауға бармайды деген пікір болды. Алайда ол өз кандидатурасын ұсынды. Тәжікстандағы президент 7 жылға сайланғандықтан,  осы уақыт ішінде ұлы Рустам Эмомали теориялық тұрғыдан оның лауазымына ие болуы мүмкін.

Тәжікстан мен Қырғызстандағы жағдай мен бастапқыда айтқан Ресейдің айналасындағы қақтығыс доғасын құру схемасына сәйкес келеді

Таулы Қарабақтан Шыңжаңға дейінгі бұл доға Қазақстан немесе Өзбекстан арқылы өтуі мүмкін. Әлі түсініксіз. Бірақ соңғы нүкте дәл сол жерде екені анық.

Қытай-АҚШ-тың басты бәсекелесі. Бұл менің ойдан шығарғаным емес, АҚШ-тың қауіпсіздік стратегиясында нақты көрсетілген. Вашингтонның пікірінше, алғашқы бес қауіп — Қытай, Ресей, Иран, Солтүстік Корея және халықаралық терроризм.
Енді біз Рахмонның 80% артықшылықпен жеңіске жетпейтініне үміттенуіміз керек. Әйтпесе, онда наразылық жоспараралық қақтығыс форматын алуы мүмкін. Және діни сипат алуы да мүмкін.

— Біздің ҰҚШҰ, ШЫҰ сияқты өңірлік халықаралық құрылымдарымыз осы жағдайды жалпы бақылап, талдап жатыр ма?

— Әрине. Сигналдар барады. Бірақ қазір Қазақстандық саяси элитаның мінез-құлқына баса назар аудару керек. Онда түрлі бағыттардың өкілдері бар. Кейбіреулері Қытайға, басқалары Ресейге, басқалары АҚШ-қа бағытталған.

Алайда, біз Президент Қасым-Жомарт Тоқаев бекіткен сыртқы саясат тұжырымдамасын ұстануға тиіспіз

Бұл — прагматизм, көпвекторлы және ұлттық мүддені қорғау.

Басқалардың қатесін қайталамауымыз керек, бірақ саяси мәселелерді да назардан шығарып алмауымыз керек.