Қазақстаннан оффшорға ақша ағымын қалай тоқтатуға болады?

Бұл деректерді Ranking.kz талдаушылары келтіреді. Отандық инвесторлар капиталды бағыттайтын елдер арасында ең танымалы — оффшорлар. Осылайша, 2021 жылдың көрсетілген кезеңінде ең көп инвестиция көлемі Кайман аралдарына түсті: 637,5 миллион АҚШ доллары — 2020 жылдың сәйкес кезеңімен салыстырғанда үш есе көп. Одан кейін Ресей (253,1 миллион доллар), ал тағы бір оффшор — Сейшел аралдары (176,6 миллион доллар) үздік үштікті түйіндейді.

Заңды негіздерде

Әлемдік экономика және саясат институтының (ӘЭСИ) сарапшысы Мағбат Спановтың пікірінше, саяси жүйедегі үлкен құбылмалылық экономикаға әсер етіп, “капиталдың елден кетуіне” алып келеді.

— Мен бірнеше жыл бұрын салықтар ел ішінде төленуі үшін қазақстандық компаниялардың ақшасын оффшорға шығаруға толық тыйым салуды ұсындым. Табиғи ресурстар үшін алынған барлық кіріс мемлекеттің дамуына жұмсалуы керек. Алайда

Ұлттық банктің бұрынғы басшылығының саясаты капиталды елден шығаруға мүмкіндік берді. Ұлттық банк жыл сайын офшорлық аймақтарға қаражат шығаруға рұқсат етілген бірнеше ондаған ел пайда болған құжатты жариялады

Яғни, бұл мемлекеттік саясат деңгейінде болды. Кейбір жағдайларда, мысалы, инвестициялық келісімшарттар жасау үшін, қосарланған немесе үлкен салық салуды болдырмау үшін оффшор арқылы ақша алу тиімді екенін мойындаймын. Ақша кетіп, біраз уақыттан кейін олар қайтадан шетелдік инвестициялар ретінде оралды.

Ұлттық инвесторлар класы

— Неге бұлай болды? Себебі шетелдік инвестициялар ішкі инвестицияларға қарағанда көбірек қорғалған. Бізде заң қабылданды, ол бойынша олар басқа салық салу бойынша қорғалады. Тактика тұрғысынан бұл тәсіл өте орынды, бірақ стратегия тұрғысынан бұл ұлттық экономика үшін оң нәтиже бермейді.

Сарапшы ретінде мен Қазақстанда саяси және экономикалық тұрақтылық болуы үшін Ұлттық инвесторлар класы ретінде қалыптастыру қажеттігін бірнеше рет атап өттім. Олар өз Отанына қаржы ресурстарын жұмсай алар еді,  бәлкім содан кейін олар кетуге мәжбүр болмайды.

Бұл үшін жеңілдетілген салық салу тетіктерін қарастыру қажет. Тиісінше, егер жергілікті инвесторлар ақшаны ел ішінде жаппай инвестициялай бастаса, экономика белгілі бір даму серпініне ие болар еді

Сонымен қатар, батыстық инвестициялар көбінесе белгілі бір саяси жағдайлармен, соның ішінде адам құқықтарын сақтау және басқалармен беріледі. Ал Қазақстанға шетелдік инвестициялардың тау-кен өндіру және мұнай-газ секторы бойынша шарықтау шегінен өткенін ескерсек, бізде инвестициялар үшін көптеген нұсқалар қалып отырған жоқ.

Тыйым сала беру дұрыс емес

— Оффшор арқылы инвестициялауға келетін болсақ, мұндай логика тоқсаныншы және нөлінші жылдардың басында өзекті болды. Бірақ 2010 жылдан кейін біздің де, жалпы әлемде де жағдай өзгерді. Бүгінде қоғамдық және медиа кеңістікте әр түрлі оффшорлық аймақтар ашылып, кімнің қайда ақша салатыны анық.

Қазақстан капиталдың шығарылуын болдырмау үшін бірнеше жылға өтпелі кезең бағдарламасын қабылдауы керек. Осы бағдарлама аясында нормативтік-заңнамалық базаға өзгерістер енгізу керек, содан кейін капиталды экспорттау үшін оффшорларды толығымен жабу керек

Мысалы, 2025 жылға қарай ДСҰ-ға және ЕАЭО-ға кірудің жеңілдікті кезеңі аяқталады. Қазір бір уақытта тыйым салу шараларын енгізу жақсы идея емес. Тыйым арқылы көпке қол жеткізбейсің, оның үстіне қолда бар келісімшарттардың аяқталуына мүмкіндік беру керек.

Біз стратегиялық салаларды ұлттандыру мүмкіндігіне жақындауға және капиталдың бақылаусыз әкетілуіне тосқауыл қоюға тиіспіз. Себебі кейде әкімшілік шаралар алдыңғы барлық талпынысты алға жылжуға көмектесуі де мүмкін, сондай-ақ болырмай тастауы да мүмкін. Елдің экономикалық жүйесі отыз жыл бойы қалыптасып келді, игерген дүниемізді жоғалтып алмауымыз керек.

Кеткен нәрсе кетті…

— Қаңтар айындағы оқиғалар кезінде жеке тұлғалар оффшорға белсенді түрде ақша шығарған деген пікірлер айтылды. Әзірге растайтын деректер жоқ, бірақ егер бұл расталса, ақшаны қайтаруға бола ма?

— Солай болуы әбден мүмкін. Директивті түрде ақша қайтарылмайды.

Ақша шығарып, алып кеткендерге проблемалық аймақтарға инвестициялауға шақырып, сендіру, түсіндіру, белгілі бір келісімдерге бару керек. Бұл үшін белгілі бір қызығушылық қажет

Мұнда ымыраға келу және келіссөздер қажет. Айта кетейік, Қайрат Келімбетов “нөлінші жылдардың” басында экономика министрі бола тұра, капиталдың елден шығуы жылына 3-6 млрд долларды құрайтынын айтқан болатын. Бүгін, менің ойымша, бұл көрсеткіш азайған жоқ. Ал жеке дереккөздерде аз сандар  көрсетілетіні есептеу әдістері әлі нақтыланбағанын көрсетеді. Олар әр жерде әр түрлі, сондықтан деректер толық емес.

— Қазір заң жобасы қаралып жатыр, соған сәйкес заңсыз баю үшін жауапкершілік енгізбекші. Олар сыбайлас жемқорлықты ғана емес, сонымен қатар көлеңкелі бизнес пен басқа да қылмыстарды жасау арқылы алынған жасырын активтерді анықтауды жоспарлап отыр. Мұндайда кері реакция болып — ақша екі есе ырғақпен оффшорға кетпей ме?

— Бұл көптеген жылдар бойы талқыланып келеді, бірақ нақты атқарылған жұмыстар аз болды. Ал басталған істер соңына дейін жеткізілмеді. Бірақ мен экономикалық заңдар бар екенін тағы да қайталағым келеді — адамдарды ел экономикасына қаражат салуға қызықтыру керек.

Жалпы, егер тарихымызға үңілсек, бізде көлеңкелі капиталды заңдастыру мен рақымшылық жасаудың үш түрі болды. Енді 2025 жылға қарай жалпыға бірдей декларациялауды бастауды ескере отырып, төртінші мәселе әлі де туындауы мүмкін. Егер қазір рақымшылық жасалмаса, онда елге ақша қайтарылатынын күтпеу керек. Жалпы алғанда, оффшорлық проблеманы дұрыс ғылыми әдістеме тұрғысынан, асығыс емес, мұқият шешу керек.