Қазақстанға қарсы санкциялар қашан және не үшін енгізілуі мүмкін? – сарапшы

2022 жылдың 24-ақпанынан бастап Ресей Украинаға қарсы әскери операцияны бастаған кезде, көптеген мемлекеттер, халықаралық институттар мен ұйымдар осы әскери қақтығысты тоқтату үшін санкциялар пакетін енгізді.

Наурыз айының басында еуропалық саясаткерлер Ресейдің экономикалық одақтастарына да санкциялар қолдану туралы айта бастады. Атап айтқанда, “Путин режимін қолдайтын” Қазақстан мен Әзірбайжанға қарсы санкциялар енгізбек. Алайда, Қазақстанның ресми тұлғалары Ресей-Украина қақтығысында ешқандай тарапты жақтамайтынын бірнеше рет атап өтті.

2 наурызда Ресейдің агрессиясын айыптайтын БҰҰ Бас Ассамблеясының қарары көпшілік дауыспен қабылданды. 141 мемлекет қарарды қолдады, 5-і қарсы дауыс берді, ал Қазақстан және тағы 34 мемлекет дауыс беруден қалыс қалды.

Енді қисынды сұрақтар туындайды — әлемдік қоғамдастықтың Ресеймен одақтастық қарым-қатынастарына қарамастан, Қазақстанға қарсы санкциялар енгізуге қандай да бір негіздері бар ма?

Құқық профессоры, Агрессияның алдын алу жаһандық институтының Консультативтік кеңесінің мүшесі Сергей Саяпин соңғы жылдары әлемде халықаралық қауіпсіздікті сақтаудың қолданыстағы тетіктері іс жүзінде қалай жұмыс істейтіні туралы өз тұжырымдарымен бөлісті.

Әскери күш қолдануға тыйым салу

– Сергей Вячеславович, Тәуелсіздіктің 30 жылы ішінде Қазақстан агрессияның кез келген түрін қолдауға тырыспаған сияқты. Керісінше, ол әрқашан қақтығыстарды шешуде өзінің бітімгершілік көмегін ұсынды. Аяқастынан Парламент депутаты бізге және Әзірбайжанға “Путин режимін қолдағаны үшін” санкциялар салу туралы мәселені неге көтерді? Әлемдік қоғамдастықта осындай іс-әрекеттерге қолданатын қандай да бір шаралар мен құқықтық негіздер бар ма?

— Мен басты принципті сұрақтан бастайын. Халықаралық құқықта бір мемлекеттің екіншісіне қарсы әскери күш қолдануы өте айқын реттеледі. Әскери күш қолдануға салынған тыйымды бұзу – бұл ең ауыр халықаралық қылмыс.

Халықаралық құқық бойынша әскери күшті тек екі жағдайда ғана қолдануға болады — БҰҰ Қауіпсіздік Кеңесінің санкциясымен және өзін-өзі қорғау құқығын іске асыру тәртібімен

Яғни, БҰҰ-ның бітімгершілік күштерін немесе басқа халықаралық контингентті жіберу керегін Қауіпсіздік кеңесі шешеді – бұл бірінші ерекшелік. Егер бір мемлекет екіншісіне шабуыл жасаса, шабуылдың құрбаны жеке немесе ұжымдық өзін-өзі қорғауға құқылы – бұл екінші ерекшелік. Барлық басқа жағдайларда әскери күшке жүгінуге тыйым салынады.

Яғни

Ресей Федерациясына санкциялары БҰҰ Жарғысында көрсетілген тыйымды бұза отырып, Украинаға қарсы әскери күш қолданғаны үшін салынды ғой.

Бұл әскери күш қолдану екі ерекшеліктің ешқайсысына да жатпайды.

Сондай-ақ, халықаралық құқық ерекше қиын жағдайлар болған кезде — заң тілімен айтқанда, күш қолдануға тыйым салу сияқты императивті, яғни халықаралық құқықтың міндетті нормаларын бұзған жағдайда-барлық мемлекеттер осы бұзушылықты тоқтату үшін бір-бірімен ынтымақтасуға міндетті. Құқық бұзушыға ешқандай көмек көрсетпеу, жағдайлардың өзгеруін, бұзушылықтың салдары болып табылатын жаңа жағдайларды мойындамау. Бұл Британ Парламентіндегі пікірталас осы тұрғыда.

Ұжымдық Санкциялар Ресейге тікелей құқық бұзушы ретінде бағытталған. Бірақ олар тиімді және нәтижелі болуы үшін Ресейге санкциялардан арылуға ешкім көмектеспеуі керек. Осыған байланысты Қазақстан мен Әзірбайжанға қатысты осы ой айтылды. Меніңше, екі мемлекетке де осы белгіге барынша байсалды қарау қажет.

Жақсылап ойланып, содан кейін әрекет ету керек

— Қазақстан туралы айтайық. Ресейге санкцияларды жеңуге көмек ретінде қарастырылуы мүмкін не істеп жатырмыз немесе істедік?

– Санкциялардан аулақ болу үшін Қазақстан неден бас таруы керек екенін айту оңай.

Атап айтқанда,

Ресей Федерациясы санкцияларға ұшырағандықтан, Қазақстан бұл жағдайды экономикалық тұрғыдан қалай “ұтымды” ете алатыны туралы сараптамалық пікірлер бар

Әңгіме Қазақстан аумағы арқылы транзиттік тасымалдар, кейіннен Ресей мен Беларусь нарықтарына жеткізілуі мүмкін санкция салынған тауарлар мен қызметтер туралы болып отыр.

Экономист Әсет Наурызбаев таяуда бір маңызды ой айтты, мен онымен толық келісемін. Өз экономикалық пайдасын ойлап, мұндай шешімдерді қабылдамас бұрын, Қазақстан мәселенің заңды жағын пысықтағаны жөн.

Атап айтқанда: санкциялар Ресей аумағына белгілі бір стратегиялық тауарлар мен қызметтерді, жоғары технологиялардың жеткізілуін және көлік тасымалын шектеу үшін енгізіледі. Егер басқа мемлекеттер, мысалы, Қазақстан, Ресейдің осы санкциялармен тыйым салынған тауарлар мен қызметтерге қол жеткізуін жеңілдететін шаралар қабылдайтын болса, бұл Ресейдің санкцияларды айналып өтуіне жәрдемдесу ретінде қарастырылуы мүмкін.

Жоғарыда айтқанымдай, санкциялар – оларды енгізген мемлекеттердің біржақты шешімінің нәтижесі ғана емес. Санкциялық режим халықаралық жауапкершілік құқығымен көзделген

Және одан әскери күш қолдануға тыйым салу жататын халықаралық құқықтың императивтік нормаларының бұзылуына мемлекеттер қарсы күресуі тиіс деген нақты ой шығады.

Менің басты месседжім мынадай: Қазақстан өзінің сыртқы саяси ұстанымын Ресейге қарсы санкциялық режимді тікелей немесе жанама жанап өтпейтіндей өте айқын, нақты, сонымен бірге әдепті түрде әрі өте егжей-тегжейлі пысықтау қажет.

24 ақпан – санақ нүктесі

– Егер Қазақстанға ішкі пайдалану үшін қажет санциялық тауарлар келіп түссе, әлемдік қауымдастық Қазақстанның осы тауарларды, қызметтерді немесе технологияларды санкция салынған Ресейге жіберу мақсатында импорттағанын қалай дәлелдейді? Көмек фактісін дәлелдеу керек қой? Бұл үшін қандай құралдар бар? Бәрі бір жақты, дәлелденбеген түрде, жалпылама жағдай аясында ешкім егжей-тегжейлі түсінбестен кіналайтын жағдайлар болуы мүмкін ғой.

– Әрине, оны дәлелдеу керек. Мұндайда қандай факторларды ескеру керек?

Санкциялар режимі 2022 жылдың 24-ақпанынан кейін жасалуы мүмкін барлық әрекеттерге қатысты

Яғни, осы күннен бастап Ресейдің тауарлар мен қызметтер нарығы белгілі бір тауарлар мен қызметтерге қол жетімділіктен айырылуы керек. Егер олар 2022 жылдың 24-ақпанынан кейін қандай да бір санкция салынған тауарлар немесе қызметтер Ресей нарығына кіргенін білсе, мүмкін, олардың Ресейге қалай жеткізілгенін осыған мүдделі мемлекеттер анықтайтын шығар.

Атап айтқанда, бірнеше жыл бұрын Қырымда Siemens шығарған энергетикалық турбиналар пайда болған жағдайды еске түсіруге болады. Бұл өнімдерге санкция салынған және Қырымда болмауы тиіс болатын. Содан кейін турбиналар Қырымнан тыс жерде сатып алынып, Қырымға жіберілгені белгілі болды. Тауарлар мен қызметтерді жеткізу тізбегін бақылауға болады, және біз дәл осындай жағдайлар туралы айтып отырмыз.

Егер Қазақстанға ішкі тұтыну үшін санкция салынған тауарлар жеткізілсе, ешқандай қиындық болмайды

Бірақ егер Ресей аумағына осындай тауарлардың жеткізілу тізбегін қадағалау нәтижесінде олардың Қазақстан аумағы арқылы жеткізілгені анықталса, қиындық туындауы мүмкін.

— Ал егер тауарлар Қазақстанның ішкі мұқтаждықтары үшін сатып алынса, бірақ бізге әртүрлі себептермен қажет болмай қалса және Қазақстан оларды Ресейге сатса, бұл да санкциялық режимді бұзу болып табыла ма? Ресейдің одақтастары санкцияларды айналып өтуге көмектесу үшін істегенін қандай критерийлер бойынша анықтайды?

— Менің ойымша, сіз 2022 жылдың 24-ақпанынан бастап қарау керек, өйткені бұл Ресейдің Украинаға қарсы әскери күш қолдануға салынған тыйымды бұзуының хронологиялық нүктесі болып табылады. Осы күннен кейін жасалғанның бәрі халықаралық жауапкершілікті тудыруы мүмкін.

Санкциялардың мөлшері мен шектері

– Ресейдің өзі оған қолданылған көптеген санкцияларды заңсыз және орынсыз деп санайды. Шын мәнінде асыра сілтеу бар ма және оған кім жауап береді? Ақыр соңында, Ресейді жалпы оттектен ажыратуға дейін жазалауға бару мүмкін бе, мысалы.

– Әрине, санкциялардың шегі бар. Жалпы, халықаралық жауапкершілік режимі “Халықаралық құқыққа қайшы әрекеттер үшін мемлекеттердің жауапкершілігі туралы баптар” құжатымен реттелетінін айту керек. Онда біз айтып отырғанның барлығы бар.

Оны халықаралық құқық комиссиясы әзірледі және 2001 жылы БҰҰ Бас Ассамблеясы қабылдады. Мемлекеттердің жауапкершілігі туралы баптардың мағынасын негізге алсақ,

Санкциялар халықаралық құқықтың бастапқы бұзылуына пропорционалды болуы керек. Неғұрлым құқық бұзушылық ауыр болса, соғұрлым ауыр санкциялар қолданылады және керісінше

Бұл жағдайда әскери күш қолдану туралы айтып отырғанымызды және бұл ауыр халықаралық қылмыс екенін ескерсек, санкциялар ерекше ауыр болып саналады. Сондықтан оларды “тозақ санкциялары” деп атайды.

Ресейді БҰҰ-дан шығару мүмкін емес

– Санкция ретінде Ресейді халықаралық ұйымдардың құрамынан шығаруға бола ма? Оны БҰҰ-дан, ДСҰ-дан шығару туралы ұсыныстар болды емес пе? Бұл заңды ма?

– БҰҰ Жарғысы теориялық тұрғыдан оның Жарғысын елеулі бұзған жағдайда мемлекетті ұйым құрамынан шығару мүмкіндігін қарастырады. Бірақ ол мына жағдайда іс жүзінде мүмкін емес. Жеке өзім Ресейді БҰҰ құрамынан шығаруға болмайды деп санаймын. Көптеген әріптестерім менімен келіспейді және Кеңес Одағының Финляндияға шабуыл жасаған кезде 1939 жылы Ұлттар лигасынан шығарылғанын еске алады. Бірақ менің дәлелдерім мынадай.

Ресейді БҰҰ құрамынан шығару іс жүзінде мүмкін емес, өйткені бұл мәселені шешуге БҰҰ Қауіпсіздік Кеңесі қатысуы керек, ал онда, өзіңіз білетіндей, Ресей  вето құқығына ие

Яғни, ол өзін өзі шығармайды.

Сонымен қатар, менің ойымша, мұндай шараны қолдану ақылға сыймайды, өйткені бұл жағдайда бір жағынан БҰҰ мен екінші жағынан Ресей арасындағы диалогтың жүргізілуіне ешқандай мүмкіндік қалмайды. Ресей БҰҰ құрамында болған кезде және оның органдарының жұмысына қатыса алатын кезде, тіпті Украинаға қатысты кез-келген диалогты болдырмаса да, сол Қауіпсіздік Кеңесінде (бірақ бұл 8 жыл бұрын түсінікті болды),

Ресейге әсер ету мүмкіндіктері әлі де бар, мысалы, БҰҰ Бас Ассамблеясы арқылы

Оған БҰҰ-ның Адам құқықтары жөніндегі кеңесі арқылы да ықпал етуге мүмкіндік бар. Егер теориялық тұрғыдан Ресей БҰҰ құрамынан шықса, онда бұл әсер ету формалары жойылар еді.

Тағы бір нәрсе. Бірнеше күн бұрын Ресейдің Еуропа Кеңесіне мүшелігі тоқтатылды. Оны шығарып тастамады, бірақ мүшелік тоқтатылды. Мұнда бір аздаған айырмашылық бар. Мүшелікті тоқтата тұру бұликезеңдерде Ресейдің Еуропа Кеңесі органдарының жұмысына қатысуға құқығы жоқ екенін білдіреді. Бірақ Ресейдің мүшелігі тоқтатылмады және болашақта қайта қалпына келтірілуі мүмкін.

АҚШ-қа болады, басқаларға болмай ма сонда?

– Енді АҚШ-тың соңғы жылдардағы әлемдегі – Ливия, Сирия, Ауғанстан, Ирактағы әскери әрекеттерін еске түсірейік. Бұл қазіргі Украинада Ресейдің істеп жатқан әрекеті емес пе? Неліктен әлем АҚШ-қа қарсы Ресейге салған санкцияларды енгізбеді?

– Менің жауабым ұнамсыз болып көрінуі мүмкін, бірақ мен былай жауап беремін.

Әрине, сіз келтірген кейбір мысалдар — мысалы, АҚШ пен оның одақтастарының 2003 жылы Иракқа жасаған шабуылы –халықаралық құқықтың бұзылуы

Сонымен қатар, БҰҰ Жарғысын және халықаралық қауіпсіздік құқығын айтарлықтай бұзу болып табылады.

Бірақ логика мынада: әскери күш қолдануға тыйым салу халықаралық құқықтың маңызды нормасы болып табылады, сондықтан кез-келген жағдайда одан бас тартуға жол берілмейді және оның әрбір бұзылуы заңсыз болып табылады.

Қарапайым сөзбен айтқанда, АҚШ-тың бұрын әскери күш қолдануға салынған тыйымды бұзғаны басқа мемлекеттерге де солай етуге құқық бермейді

Мұнда ұқсастық бойынша қылмыстық заңның логикасы қолданылады – әрбір қасақана кісі өлтіргені үшін жаза болуы керек, бұл аса ауыр қылмыстар күн сайын жер бетінде орын алып жатқанына қарамастан.

Неліктен АҚШ-қа қарсы санкциялар болған жоқ, білмеймін, мен саясаттанушы емеспін. Теориялық тұрғыдан алғанда, мұндай мүмкіндік болды, бірақ менің ойымша, бұл жерде мәселе АҚШ пен Ресейдің салыстырмалы экономикалық жағдайында.

Теориялық тұрғыдан алғанда, Ирактың АҚШ-қа шабуылынан кейін халықаралық санкциялар енгізілуі керек еді. Бірақ олар қандай жағдайда да Ресейге экономикалық тұрғыдан әсер еткендей әсері бола қоймас еді

Ресей мен Қазақстанның әлемдік нарықтағы үлесі АҚШ-тың үлесі сияқты маңызды емес.