Қазақстанға Ауғанстанның радикалдарынан қалай қорғануға болады? — саясаттанушы

Тарихтан солай қалыптасқан

Саясаттанушы Расул Жұмалы да қауіптену дұрыс деп есептейді. Ауғанстан Орталық Азияның бір бөлігі екенін ескере отырып, әскери әрекеттер немесе тұрақсыздық жақын маңдағы аймаққа қалай да әсер етеді. Әсіресе Ауғанстанмен шекаралас елдер — Тәжікстан, Өзбекстан, Түркіменстанға қиын болады.

— Бұл мемлекеттер 90-шы жылдардың аяғы мен 2000-шы жылдардың басында террористік топтардың, сондай-ақ есірткі трафигінің, қару-жарақ пен есірткі контрабандасының өтуі арқылы ауған кластерінің әсерін сезінді

Содан кейін Ауғанстанға діни радикалдар ағылып, Талибан тарапынан қолдау мен демеу тапты. Содан кейін Орталық Азия аумағына шығып отырды.

Оның жарқын мысалы — Қырғызстандағы “Баткен оқиғалары” – Өзбекстан ислам қозғалысы (ӨИҚ) содырлары мен 1999 жылы Қырғызстан мен Өзбекстан қарулы күштері арасындағы қарулы қақтығыстар.

Сол кезде жүздеген лаңкес Ауғанстан аумағынан Қырғызстан арқылы Өзбекстанға өтіп, Ферғана даласында көтеріліс ұйымдастырмақшы болды

Айта кету керек, халық тығыз орналасқандықтан қақтығыстар, соның ішінде ұлтаралық қақтығыстар жиі орын алып отырды. Радикализм құнарлы топыраққа егілді және бұл негізінен Ауғанстанның әсерінен болды. 2005 жылы Әндіжан қаласында (Өзбекстан) болған, радикалдар да қатысқан қанды оқиғаларды еске алсақ та жеткілікті, — деп еске алады ол.

Тәжірибе бар

Саясаттанушы атап өткендей, Ауғанстан Қазақстаннан алыс емес. Алматыдан Кабулға дейінгі қашықтық Нұр-Сұлтанға қарағанда жақын. Демек, бізге еш қауіп жоқ деуге келмейді.

— Бір кездері Тәжікстандағы жағдай шиеленісіп, азаматтық соғыс болған кезде көптеген босқындар солтүстікке қарай бет алды. Соның ішінде Қазақстанға да Алматыға ағылды. Есірткі трафигі көбінесе Қазақстан арқылы өтіп, ішінара оның аумағында қалды. Бұл да үлкен мәселе болды. Елге діни экстремизм де еніп кетті. Бүгінгі таңда бұл қауіптердің бәрі сақталуда.

Ауғанстандағы жағдай қазір салыстырмалы түрде шешілді. Жалпы, “Талибан” (ҚР-да қозғалысқа тыйым салынған) әзірге бәрін бақылауда ұстап отыр

Елдің солтүстігінде сепаратистік әскери операциялар “Талибан” күштері мен “Солтүстік альянс” деп аталатын — талибандарға қарсы тұратын тәжіктер мен парсылар тобы арасында жүріп жатыр.

“Талибан” көрші елдерге, ірі мемлекеттерге бейбіт саясат жүргізетініне сенімділік береді. Инвестиция тарту үшін өздерін өркениетті ұстаймыз деп уәде беруде. Бірақ әзірге “Талибанға” жүз пайыз сенім жоқ. Жаңа билік қазіргі Ауғанстаннан тыс жерлерде шектелетіні немесе 90-шы жылдардағыдай көрші елдердің істеріне араласуға тырысатыны белгісіз”, – дейді саясаттанушы.

Келіссөздердің маңыздылығы

Талибан үкіметін әлемдік қауымдастық әлі мойындамағанына және террористік деп белгіленгеніне қарамастан, қазір көптеген елдер онымен байланыс орнатуда. Келіссөздерді АҚШ, Қытай және Ресей жүргізіп жатыр. Қазақстан дипломаттары да Талибанмен кездесулер өткізді.

— Келіссөздер жүргізіліп жатыр, өйткені билік ауысқаны — факт және диалог қажет. Бұл алдын-алу шараларының бір түрі — аймақтағы тыныштық бәрінен маңызды.

Иә, “Талибан” көбіне ұнамауы мүмкін, бірақ бұл жергілікті халықтың едәуір бөлігі қолдайтын өте мықты күш. Әйтпесе, Талибан жеңе алмас еді

Мен Орталық Азия елдері үшін өңірлік деңгейде тікелей әскери іс-қимылдар қаупі бар деп ойламаймын. Бірақ жанама тәуекелдер бар. Олар егер Ауғанстандағы жағдай нашарласа босқындардың жаңа ағынын ашады. Босқындардың атын жамылып, содырлар мен радикалдар да өтіп кетуі мүмкін. Кімнің кім екенін анықтау өте қиын, – деп түсіндіреді саясаттанушы.

Ұжымдық қауіпсіздік

Оның пікірінше, қауіпсіздікті қамтамасыз ету үшін көрші Орталық Азия мемлекеттерінің әскери жағынан да, арнайы қызметтердің дамуы жағынан да әлсіз екендігі үлкен кемшілік болып табылады.

— Сондықтан ұжымдық әрекеттер қажет.

Ортаазиялық “бестік” қарсы іс-қимыл шараларын бірлесіп әзірлеу үшін Ашхабад, Бішкек және Ташкентте бірнеше рет кездесулер өткізді

Мұнда “Ұжымдық қауіпсіздік туралы келісім” маңызды рөл атқарады, оған Орталық Азия елдерінен басқа Ресей де қатысады.

Қытай, Ресей және Орталық Азия елдері кіретін Шанхай Ынтымақтастық Ұйымы да өз отырысын өткізді. Негізгі тақырыптардың бірі Ауғанстан мәселесі болды. Осыған сүйене отырып, қорытынды: қазір дипломатия мен ұжымдық келісімдер басымдыққа ие болуы керек, – деп қорытындылады Расул Жұмалы.