Қазақстандағы су тасқыны: көшпелі қазақтар қазіргі шенеуніктерге қарағанда ақылды – ғалым

Болашақ реформалар

Сонымен қатар, “Ашық НҚА” сайтында 2021 жылғы 16 қарашаға дейін жария талқылау үшін “ҚР Су ресурстарын басқару жүйесін дамыту тұжырымдамасы” жарияланды. Оның басты мақсаты – елдің су ресурстарын сақтау және ұтымды пайдалану проблемаларын шешу.

Суды “ұтымды” пайдалану есебінен су тұтынуды қысқарту жоспарлануда. Сондай-ақ, күш-жігерді  су тасқыны мен су басудың алдын алуға жұмсау жоспарда

Олар су заңнамасын жетілдірмек. Мұның бәрін елдегі заманауи құқықтық, экономикалық, экологиялық қатынастарға сәйкес жүзеге асырғысы келеді. Сондай-ақ су ресурстарын пайдалану мен қорғау саласындағы халықаралық шарттардың нормаларымен реттеледі.

Су ресурстарын басқаруды ақпараттық-талдамалық қамтамасыз ету жүйелері енгізілетін болады. Ал ҚазҒЗИ базасында су ресурстары және су шаруашылығы мәселелері жөніндегі ғылыми орталық құрылады. Оған су саласында ғылыми-зерттеу, іздестіру, жобалау және конструкторлық жұмыстарды жүргізуге басым құқық беріледі.

Су сапасы мәселелері

Бірақ Ресей федерациясы Су шаруашылығы ғылымдары академиясының (РАВН) профессоры және академигі Мәлік Бөрлібаевтың пікірінше, ұсынылған шаралар күрделі мәселелерді шешпейді. Ал жаңа орталық құру — тек іс-әрекет жасалып жатқандар көрінуі және бюджет ақшасын пайдасыз “шашу”.

– Су ресурстарын басқару тұжырымдамасының барлық нұсқаларында бірнеше бос сөз тіркестерінен басқа судың сапасы туралы ештеңе айтылмаған. Иә, ластану дәрежесі бойынша судың жаңа жіктелімі қажет. Ал табиғи су объектілеріне қайтарылатын коллекторлық-дренаждық суларды ағызатын адамдарды не істейміз? Қалалық тазарту қондырғыларының ағындарын ағызатындарды ше? Менің ойымша, судың біртіндеп ластануы болашақта табиғи ресурстарды пайдалануға шектеулер енгізуге мәжбүр етеді.

– Әдеттегідей, су ресурстары тұжырымдамасын нақты байланыстырмаған ұрандар жиынтығы шықты

Сонымен қатар, көктемгі су тасқыны мен су басуға қарсы күрес туралы да айтылады, дегенмен бұл құбылыстар экожүйенің ажырамас бөлігі болып табылады.

Табиғатпен күрес

– Су тасқынымен, су басумен және су шаюмен күреспеу керек пе сонда?

– Су тасқыны-қолдан жасалған қиындық, олар көктемгі су тасқыны және су басу мәселелерімен тығыз байланысты. Ортаазиялық қоректену түріне жататын біздің өзендер үшін су тасқыны мен су басу жылдық өзен ағысының 80%-ын құрайды. Олар миллиондаған жылдар бойы қалыптасқан және бір-бірімен тығыз байланысты өзен мен көлдердің экожүйелерін сақтауда үлкен рөл атқарады.

Біз бұл суды су қоймаларының астауларында ұстауға тырысамыз. Нәтижесінде экожүйелер бұзылады

Қарапайым мысал келтірейін. Неге Балқаш пен Іледе сазан жоғалып кетті? Бұл фитофильді жартылай өрістегіш балық. Ол үнемі көлде тіршілік етеді және су тасқыны кезінде уылдырық шашуға өрістеп өзеннің жоғарғы ағысына барады. Жайылмадағы су тасқыны мен су жайылмасы есебінен сазан өсімдіктерге уылдырық шашады. Содан кейін шабақтары негізгі арнаға түсіп, әрі қарай көлге қарай жүзеді. Өзеннің жайылмасы мен атырауындағы флораның өсуі көктемгі су тасқыны және су жайылмасымен тығыз байланысты. Топырақтың ылғалдануы да жүреді. Бірақ біз бұл суды су қоймаларында ұстаймыз, осылайша экожүйелерімізді “шөліркеген күйінде” қалдырамыз.

Кеңес өкіметінің қателігі

– Адам қолымен жасалған іс-әрекет өзендердің таяздануына әкеледі. Сонымен қатар, су қорғау аймақтары мен белдеулері туралы ережені қайта қарау қажет деп санаймын. Бізде не болып жатыр?

Өзендерге жақын ауылдар, өндірістер немесе тағы басқалар орналасқан кезде біз Су кодексіне және Су қорғау аймақтары мен белдеулерін белгілеу ережелеріне назар аударамыз. Егер зер салып қарасақ, бұл нормативтік құжаттар кеңес заманындағы ережелерден айтарлықтай ерекшеленбейді

Ол бойынша су қорғау белдеуі өзен арнасына қатысты жергілікті жердің (жайылманың) еңісіне қарай алынады. Ал классикалық гидрологияда “жоғары сулардың белгісі” деген ұғым бар. Яғни, судың қандай деңгейге дейін көтерілуінің шегі. Бағдар су қорғау белдеуінің жасанды өлшенген метрлеріне емес, су деңгейінің табиғи тарихи максимумымен алынады.

Сондықтан су тасқыны мен су жайылмасы сияқты табиғи факторларды Тұжырымдаманың қазіргі әзірлеушілері зиянды нәрсе ретінде қабылдайды. Және олар олармен күресу керек деп ойлайды

Кеңес заманында табиғатты қорғау заңдарына қайшы, ағынды қатаң реттеу орын алды. Және көктемгі кезеңде су тасқыны болмайтынына кепілдік берілді. Сол уақыттан бастап біз су жайылған алқаптарға өндірістерді, ауылдарды және басқаларды орналастыруға рұқсат бере бастадық. Бұл зиянды тәжірибе бүгінгі күнге дейін жалғасуда.

Ата-бабалардың даналығы

— Бірақ салынған елді мекендерді, тіпті олар су қорғау аймақтарында өрескел қателіктермен салынса да, қирату қиын. Бұл тиісті заңдарды қабылдауды және үлкен бюджеттік шығындарды талап етеді. Мұндай жағдайда шығудың жолы бар ма?

– Су қорғау белдеуі су кемерінен жоғары су белгісі бар жерге дейін белгіленуі тиіс. Ал өзендердің алқаптарында өндіріс орындары, ауылдар немесе басқа да нысандар тұрған кезде, әрине, олар су астында қалады. Сосын әрине, су тасқыны біз үшін мәңгілік “бас ауруы” болып қала береді. Табиғат адамға қарағанда әлдеқайда ақылдырақ, оны өзгертудің қажеті жоқ.

Біздің ата-бабаларымыз, көшпелі қазақтар да дана болған. Олар тіпті киіз үйлерімен де өзен арналарына, жайылмаларға және өзен аңғарларына қоныстанбаған. Олар бүгін болмаса да ертең су шайып кететінін білген. Ал біз 20-21 ғасырда жайлап алдық

Мүмкін мұнда басқа себеп бар шығар? Мүмкін біреулер жыл сайын су тасқынымен күресу үшін үкіметтің резервтік қорын “талан-таражға” салуға мүдделі шығар?!

Су тұтынудың ерекшеліктері

— Егер біз осы күресте жаңа су қоймаларын шексіз сала берсек, экожүйені түпкілікті құрдымға жібереміз. Біз қазірдің өзінде зиянды әсердің нәтижесін көріп отырмыз. Бұл шөлдер мен жартылай шөлдердің пайда болуы. Сайып келгенде, мұндай жерлерде өмір сүру мүмкін емес.

Бірнеше жыл бұрын мен “Ертіс жайылмасын су басу — экожүйенің тұрақты дамуының басты факторы” атты монография жаздым. Онда туындаған мәселелерді қалай шешуге болатындығы туралы барлық қажетті дәлелдер базасы бар ұсыныстар айтылған.

— Әзірленген “ҚР Су ресурстарын басқару жүйесін дамыту тұжырымдамасының” тағы қандай тұтарымен келіспейсіз?

– Мыналармен келіспеймін: егер біз экология осылай қамқор болатын болсақ, онда неге тұжырымдамада Су кодексіне “экологиялық ағын” терминін енгізу туралы айтылмаған? Неліктен біз экологиялық сыйымдылықты – адам іс-әрекетінің өзен экожүйесіне рұқсат етілген зиянды әсерін анықтамаймыз?

Сондай-ақ, тұжырымдамада әлдебір су тұтынуды басқаруға сүйену байқалады. Су үнемдеу технологияларын экономикалық ынталандыру туралы айтылады. Бірақ Су ресурстары комитеті туралы ережеге сәйкес, бұл оның функциясы емес.

Фермерлерді суды үнемдеуге ынталандыру дұрыс емес деп санаймын. Су құнының қалыпты ғылыми негіздемесін жасау керек, содан кейін фермердің өзіне де оны ысырап ету тиімсіз болады, ол өзі су үнемдеу технологиясына қызығушылық танытады

Судың өзіндік құны “төбеден” алынған тарифтермен анықталмауы керек. Ол осы шаруашылық жүргізуші субъектілердің табиғатқа келтіретін залалын ескере отырып есептелуі тиіс. Ал түскен ақшаны осы экожүйелерді қалпына келтіру үшін пайдалану керек. Сондай-ақ, су деңгейін болжау керек. Су ресурстары комитеті осымен айналысуы тиіс. Бұл спутниктік суретке түсіру көмегімен жасалады.

Қысқы су тасқыны

– Экожүйелерге келтірілген зиянды қалай анықтауға болады?

— Ол үшін күрделі экономикалық есептеулер жүргізілуі керек. Әрбір зиянды бөлек бағалау керек. Мысалы,

Іле өзенінің атырауында қазір шөл бар, мезгіл-мезгіл шаңды және құмды дауылдар соғады. Осының барлығы Қапшағай су қоймасы құрылысының нәтижесі

Ол салынғанға дейін Іле алабының ауданы 8 мың шаршы шақырым болатын. Оның ішінде 2000 шаршы км барлық уақытта су астында жататын – бұл сулы-батпақты жерлер. Бірақ ол кезде мен айтқандай, балық та, ондатр мен жабайы қабандар да көп болатын.

Айтпақшы, қабандарды тіпті Ұлы Отан соғысы кезінде майданды азық-түлікпен қамтамасыз ету үшін аулаған. Бірақ бәрі жасанды араласудың салдарынан жойылып кетті. Қазіргі уақытта өзен атырауын жыл сайын шамамен 31 қазаннан 30 наурызға дейін Қапшағай ГЭС-інде электр энергиясы максималды өндірілген кезде су басады.

Қысқы су тасқыны, зияннан басқа, экожүйеге ештеңе әкелмейді. Бәрі қатып қалады. Сол жабайы қабандар тамақ таба алмайды – олар мұз болып қатқан жерден өсімдіктердің тамыр жүйесін жей алмайды. Бұл осы жануарлардың негізгі тамақ көзі. Ондатрлар қыста індерінде ұйықтап жатады, ал оларды қыста су басып қалады, сондықтан олар да енді табылмайды. Бірақ бүгінде бұл мәселені мойындап және оны шешуді бастау туралы мүлде айтылмайды.

Тұжырымдаманың құлшынысты әзірлеушілері қандай да бір себептермен өзен мен көл экожүйелеріне келтірілген зиянды азайтуға қамқорлық жасамаған

Экологиялық ағынды ғылыми негіздеу бойынша ұсыныстар қайда? Су ағындарының гидрологиялық режиміне адамның антропогендік әсерін нормалау жолдары қайда? Мұндай сұрақтар көп! Бұл өзен мен көл экожүйелерін қорғау үшін “Су ресурстарын басқару жүйесін дамыту тұжырымдамасы” емес, кез-келген логикаға қайшы келетін құжат болды!