Қазақстандағы саяси жағдай жергілікті өзін-өзі басқаруды өзгерте алады

“Қазақстан мен Ресейдің жергілікті өзін-өзі басқару (салыстырмалы талдау)” мақаласының толық мәтінін ҚСЗИ ресми сайтынан оқуға болады.

Көптеген факторлар бүкіл ТМД-ға тән

Жергілікті өзін-өзі басқару міндеттерінің бірі — биліктің халықпен диалогына көмектесу.

— Қазір бұл рөлді мемлекеттік органдар — мәслихаттар мен жергілікті әкімдіктер атқарады, — деп атап өтті автор.

Алайда, отандастар көбінесе өзін-өзі басқаруға қатыспайды. Сонымен қатар, Шерияздановтың айтуынша, оның маңыздылығын көбі түсінбейді де.

— Және адамдардың жергілікті өзін-өзі басқару деген не және ол не үшін қажет?

деп сұрақ қою әбден орынды, — деп жазады сарапшы.

Сондай-ақ ЖӨБ дамуын “заңнамалық, экономикалық және қаржылық негіздердің болмауы” тежеп отыр.

Ресейлік өзін-өзі басқару мысалында автор ТМД елдерінің көпшілігіне тән өзін-өзі басқару саласындағы мәселелерді анықтады:

• бюджеттердің теңгерімділігінің жеткіліксіздігі;
• жекешелендіруге байланысты мемлекеттік және муниципалды меншіктің көптеген әлеуметтік маңызды объектілерін жоғалтып алуы;
• муниципалдық меншік корпусын қалыптастырудың аяқталмауы;
• бюджетте қаражаттың жетіспеушілігі, материалдық базаның болмауы;
• жергілікті деңгейдегі мәселелер бойынша шешімдер қабылдау процестеріне халықтың кеңінен қатыспауы.

ЖӨБ — Қазақстандағы ең аз дамыған азаматтық институттардың бірі

Қазақстанға келетін болсақ, біздің ЖӨБ жүйеміз ресейлік жүйеден келесідей ерекшеленеді:

• жергілікті мемлекеттік басқару мен жергілікті өзін-өзі басқарудың үйлесімі;
• аумақты басқару кезінде мемлекеттік органдар мен ЖӨБ органдарының тығыз өзара іс-қимылы;
• мемлекеттік функциялар мен ЖӨБ функцияларының бір ұйымдық-құқықтық құрылымдар шегінде үйлесуі;
• бюджеттік және фискалдық орталықсыздандырудың болмауы;
• жергілікті өзін-өзі басқару органдарының “тар” құзыреті және мемлекеттік басқарудың “кең” құзыреті.

Зерттеушінің пікірінше, қазіргі таңда белгілі бір қайшылық бар. Бір жағынан, жергілікті өзін-өзі басқару органдары “халық билігін тиісті әкімшілік-аумақтық бірлік шегінде көрсетеді”.

Бірақ жергілікті өзін-өзі басқарудың сайланған органдары барлық жерде бола бермейді

Бұлардың кейбірін “жоғарыдан” тағайындалған мемлекеттік органдар басқарады.

— Халықтың азаматтық бастамасының нашар білінуі, құқықтық, азаматтық мәдениет деңгейінің төмендігі және қоғамның Қазақстанда нашар қабылдауы салдарынан жергілікті өзін-өзі басқару азаматтық қоғамның неғұрлым аз дамыған институттарының бірі болып табылады, – дейді Шериязданов.

Заңнамада азаматтардың қатысуының негізгі құралы жергілікті қоғамдастықтың жиналысы (жиыны) болып табылады. Өткізу тәртібін облыстық мәслихаттар айқындайды. Бірақ заңда жиналыстар мен жиындардың нақты өлшемдері жоқ.

“Жергілікті қоғамдастық жиналысы (жиыны)” ұғымының анықтамасы да жоқ,

өткізу регламенті, нақты құқықтық мәртебесі және қабылданған шешімдерді іске асыру тетігі жоқ.

— Бұл базалық мәселелер даму деңгейі әртүрлі өңірлердің мәслихаттарында емес, заңда айқындалуы тиіс. Жергілікті қоғамдастық жиналысы жергілікті деңгейде шешім қабылдау процесіне азаматтық қатысудың аса тиімсіз құралы екенін атап өту қажет. Мысалы,

аймақтарда немесе ірі елді мекендерде, қалаларда жиналыс өткізу өте қиын,

сондықтан азаматтық қатысудың қосымша балама тәсілі қажет, — деп атап өтті ол.

Мәслихаттар тым саясиландырылған

Мұндай әдістер негізінен жеткілікті:

• жергілікті референдум;
• жергілікті қоғамдастық мүшелерінің жиналысы (жиыны);
• қоғамдық заң шығару бастамасы (азаматтардың жергілікті билік органдарына қоғамдастық мүшелерінің қолдарының белгілі бір саны болған жағдайда шешім қабылдау немесе жергілікті заң жобасын қабылдау немесе жою туралы өтінішпен жүгіну құқығы);
• қоғамдық тыңдаулар;
• азаматтар конференциясы;
• ЖӨБ комиссия жұмыстарына азаматтардың қатысуы;
• аумақтық қоғамдық өзін-өзі басқару;
• азаматтық кеңестер — ЖӨБ органдарының жанынан консультативтік кеңестер құру.

Сонымен қатар, сарапшы тағы бір нәрсені атап өтті. Оның пікірінше, қазір мәслихаттар “тым саясиландырылған”. Сондықтан ол мәслихат депутаттарын сайлаудың ескі мажоритарлық формасына, оның ішінде бір мандатты округтерге оралуды ұсынды. Сонымен қатар, билік партиясын есептемегенде, жергілікті жерлерде партиялық құрылымдар тым аз.

— Мәслихат депутаттарының басты міндеті – ең алдымен

саяси пікірталастарды ұйымдастыру емес, сайлау округінің өзекті мәселелерін шешу

(жолдар, жарықтандыру, газдандыру, тұрғын үйді жөндеу, сумен қамтамасыз ету және т.б.). Сондықтан осы аумақтың проблемалық аспектілерін білетін жергілікті қоғамдастық өкілдері мәслихат депутаттығына кандидат болуы тиіс, – деп есептейді Шериязданов.

Сарапшы “минимум” және “максимум” шартты бағдарламаларын тұжырымдады.

Максимум — жергілікті өзін-өзі басқарудың толыққанды жұмыс істейтін жүйесін құру.
Минимум — жергілікті өкілді және атқарушы мемлекеттік биліктің уақытша дуализмі. Және толық жүйеге біртіндеп көшу.

Реформаның бес мақсаты

Жоспарланған модельге жақындау үшін бірқатар реформалар жүргізу керек, дейді ол.

Біріншіден, жергілікті мемлекеттік басқару жүйесін жаңғырту керек. Яғни билікті орталықсыздандыруды жалғастыру. Ол үшін жергілікті билік органдарына қосымша өкілеттіктер беру керек. Сонымен бір мезгілде олардың іске асырылуына заңнамалық деңгейде кепілдік беру қажет.

— Коммуналдық меншік және қаржылық дербестік, сондай-ақ оның органдарының өмірлік маңызды әлеуметтік қызметтердің барлық спектріне тікелей әсер ету мүмкіндігі туралы мәселелерді шешпей жергілікті өзін-өзі басқару табысты бола алмайды. Қазақстанда жергілікті өзін-өзі басқару органдарын енгізу және дамыту

жергілікті бюджеттерге белгілі бір ресурстарды беру процестерімен қатар жүруі керек,

олар жергілікті даму бағдарламаларын қаржыландыру үшін қажет, – деп есептейді сарапшы.

Екіншіден, ЖӨБ дамуына төмен деңгейдегі ұйымдарындағы белгісіздік қауіп-қатер тудырады.

— Осыған байланысты төменгі деңгейде жергілікті өзін-өзі басқару органдарын құруды заңнамалық тұрғыдан жүргізу қажет. Қаржы-экономикалық және ұйымдастыру блоктарының барлық мәселелерін заңнамалық деңгейде жазып, салықтық әкімшілендіру жүйесін жақсарту және жергілікті деңгейдегі депутаттардың мәртебесін айқындау мәселелерін шешу қажет, — деп бекітеді ол.

Үшіншіден, жергілікті қаржыландырудың нақты институтын құру қажет. Оның бюджеті коммуналдық меншікке, жергілікті салықтарға, алымдар мен орталықтың субсидияларына негізделеді.

Төртіншіден, үлкен қалалар проблемасын шешу керек. Әлемдік тәжірибе көрсеткендей, мегаполистер мен үлкен қалаларда биліктің халықпен тығыз байланысы жоқ.

— Қаланың жекелеген аудандарында азаматтардың биліктен оқшаулану үрдістеріне және шеттетілуінің өсуіне қарсы тұратын өзін-өзі басқаратын қоғамдастықтар құру мен олардың жұмыс істеуін көздеу қажет.

Бесіншіден, Қазақстанның біртұтас мемлекеттік құрылымына байланысты, Шериязданов

жергілікті өзін-өзі басқаруды енгізу үшін заңнамаға облыс, республикалық маңызы бар қалалар және астана деңгейінде жекелеген талаптар қажет,

деп санайды.

— Бұл тәуелсіз Қазақстанның тұрақтылығын сақтау мен нығайтудың және сепаратистік үрдістердің алдын алудың басты мақсаты, — деп түсіндірді Шериязданов.