Қазақстанда қаңтар оқиғасында дүкендер неге тоналды?

Зерттеу барысында респонденттердің 40%-дан астамы тамақ пен киімге ақша жеткілікті деп мәлімдеді, дейді әлеуметтанушы Гүлмира Илеуова. Сонымен қатар, 2021 жылы тамақ жетіспейтін адамдардың саны 2%-дан 13%-ға дейін күрт өскен. Бірақ 2020 жылы бұл көрсеткіш қайтадан төмендеген – 7%-ға дейін. Жалпы, көпшілігі айына 56 мың теңгеге өмір сүреді, бұл туралы Қасым-Жомарт Тоқаев та айтқан болатын.

Білік бар да, ақша жоқ

— Жақында жаңа ипотекалық бағдарлама таныстырылды, оған “отбасына жарты миллион теңгеге жуық жалпы табысы бар және ай сайын 200 мың теңгеден төлеу мүмкіндігі бар орта таптың өкілі” қатыса алады. Ал бізде орта тап бар ма? Көптеген адам осындай мүмкіндігімен мақтана ала ма?

— Қазір біздің зерттеулеріміздің шамамен алынған нәтижелерін келтіре аламын, оған сәйкес халықтың 5,5%-ға жуығы бір отбасына 500-ден 700 мың теңгеге дейін табыс табатынын айтып жауап берді. Отбасының орташа мөлшері – 4,19, яғни мұндай отбасындағы әр адамның табысын есептеу үшін осы 500-700 мыңды 4,19-ға бөлу керек. Тіпті төменгі бөлігінде жүз мыңнан асады. Бірақ бұл респонденттердің тек бес пайызынан асады

Ал халықтың көпшілігінде цифрлар мүлдем басқа, оларда отбасының орташа табысы 235 мың теңге

Осылайша, бір адамға айына шамамен 56 мың. Сондықтан мұндай жағдайлар басым көпшілікке қолжетімді емес.

— Ал “халықтың көпшілігі” – бұл жалпы санның қанша пайызы?

— Қазір нақты айту қиын. Бірақ “тұтынушылық әлеуетті бағалау” деген ұғым бар, біз мұнда да зерттеу жүргіздік. Сонымен, респонденттердің 44%-ы азық-түлік пен киімге ақша жеткілікті екенін айтып отыр, бірақ ұзақ мерзімді тауарларды сатып алу қиын. Бірақ одан да кедей санаттар бар – олардың киім немесе тіпті тамаққа табатын қаражаты жеткіліксіз.

— Бұл бұрыннан айтылып келе жатқан «жұмыс істейтін кедейлік» пе?

— Жұмыс істейтін кедейлік ұғымының өзі бізде нақтыланбаған. 2021 жылы біз осы тақырыптағы мамандандырылған жобаны аяқтадық, тіпті жұмыс тобында да айырмашылықтар болды. Жалпы, әлеуметтанушылар үшін жұмыс істейтін кедейлік

бұл аз табыс тапқандар ғана емес, сонымен бірге оның ішінде біліктілігі жоғары мамандар да бар деген сөз

Яғни, теория бойынша, басқа қоғамда бұл адамдар басқа, әлдеқайда үлкен жалақыға ие болуы мүмкін. Олардың қазіргі табыстарын, мысалы, өздерінің біліміне, дамуына және т.б. салған салымдарымен салыстыруға келмейді.

Мысалы, инженерлердің жалақысы немесе тұрғын үй-коммуналдық шаруашылық жүйесінде айына 150 мың теңге. Бұл жоғары білімі бар және көпжылдық жұмыс тәжірибесі бар тәжірибелі мамандар, бірақ кірісі осындай. Әрине, олар мұндай ипотекаға ешқашан тәуекел етпейді. Жалпы, біз жұмыс істейтін кедейлерге, мысалы, мемлекеттік емханалардағы мемлекеттік қызметкерлерді – дәрігерлерді, мұғалімдерді жатқыздық. Елде олардың саны өте көп.

Ең аз жалақы ауыл шаруашылығында

— Сонымен қатар, ресми статистика орташа жалақы 300 мыңға дейін баратыны айтылады. Олар бұл цифрларды қайдан алады?

— Ел бойынша, өңірлер бойынша орташа деп саналады. Егер облыста тау-кен өндірісі болса, олар орташа жалақы алып жатқаны байқалады. Ал ауылшаруашылық аймақтарында бұл көрсеткіш төмен. Бізде үш аграрлық өңір бар – Түркістан, Жамбыл және Солтүстік Қазақстан облыстары, сонда ғана жалақының ең төменгі деңгейі бар, сондықтан қорытынды тез әрі оңай жасалуы мүмкін. Онда ауыл шаруашылығы және шағын бизнес бар.

— Сонымен қатар, топ-менеджменттің кірісі орташа көрсеткіштерге әсер етеді.

— Ал бұл салаларда топ-менеджмент жоқ, себебі ірі кәсіпорындар жоқ

Сонымен қатар, жоғарғы жалақының әсері Республикалық маңызы бар қалаларда көбірек әсер етеді.

— Ал ауыл тұрғындарының қосалқы шаруашылықтардан табысы есепке алынады ма? Біздің ауылдық жерлерде халықтың 45%-ы тұрады.

— Қазір ендігі 40%.
Жалпы, олар “өзін-өзі жұмыспен қамту” ұғымының көмегімен Жақсы санауға тырысты, бірақ адамдар өздерін бұл мәртебеге анықтамайды.
Мен біздің зерттеулеріміздің статистикасын қарадым — “сіз қайда жұмыс істейсіз” деген сұраққа олардың 38,5%-ы мүлдем жұмыс істемейді деп жауап берді. Оның ішінде 32,5% — жасына байланысты зейнеткерлер, 33,5% — мүгедектігі жәрдемақы алушылар, 17% — уақытша жұмыссыздар, студенттер, үй шаруасындағы әйелдер және т.б. бар. Яғни, жалпы респонденттердің 38,5%-ы табыстан тек түрлі әлеуметтік жәрдемақыларға ие адамдар.

Тұтыну көрсеткіштері 2021 жылы төмендеді

— Орта тап бізге берілген деп айту үшін не қажет. Қандай табыс және қандай сан болуы керек?

— Алдымен сіз қай сәттен бастап орта тапқа жатқызуды шешуіңіз керек. Мысалы, бізде бір отбасының жалпы кірісі 240-тан 480 мыңға дейін бар болғаны 22%.

— 240-тан 480-ге дейінгі аралық тым алшақ. Мүмкін оны аз жасау керек шығар?

— Иә, алшақтау. Жалпы, респонденттер отбасылық кірісін айтып отыр, содан кейін жауаптар қай сандардың жиі айтылатынына байланысты топтарға бөлінді. Бұл топтардың бірі.

Бірақ бұл ретте көпшілігі жан басына шаққандағы табысы 56 мың теңге болатын төменгі бөлігінде орналасқан. Отбасының орташа мөлшері 4,19 екенін еске саламын.

Сонымен қатар, шығындар көрсеткіші географияға байланысты өте өзгереді:

қала немесе ауыл болса да, егер қала болса, онда республикалық маңызы бар немесе жоқ. Мен жақында астанада жылытуға үлкен жеңілдіктер Алматыға қарағанда үш есе аз екенін білдім. Мұндай жағдайда өзге өңірлерге қарағанда оларға төлеу оңайырақ.

Жалпы алғанда 24%-ы ірі тұрмыстық техниканы қиналмай сатып ала алатынын айтып жауап берген, тағы 2%-ы жылжымайтын мүлік сатып алатынын айтқан.

— Қалғандары, тиісінше, екеуін де сатып ала алмайды. Ал сіздер қазақстандықтардың әл-ауқат динамикасын зерттеген жоқсыздар ма? Жылдар өткен сайын жақсарып, нашарлай ма немесе бір орында тұра ма?

— 2021 жылы барлық тұтыну көрсеткіштерінің барынша төмендеуін байқадық.

Табысы тамаққа да жетпейтіндердің саны 13%-ға дейін көтерілді
2020 жылы бұл 2%-ға тең болды, ал қазір 7% болды. Мұның себептері бәріне белгілі: пандемия жылдарында көрсеткіштер төмендеді, бірақ қазір теңестіріліп жатыр. Ұзақ мерзімді тауарларға ақша жетпегендер 2020 жылы 48, 2021 жылы — 31, қазір 44 болды.

Жалпы алғанда,

Бізде үш құлдырау нақты көрініп отыр: 2008-2009, 2014-2015 және 2020-2021

2008 жылы әлемдік экономикалық дағдарыс, 2014-2015 жылдары екі девальвация және бағдарларды дұрыс таңдамау салдарынан экономикалық саясаттың сәтсіздігі орын алды. Ал қазір – коронавирустық пандемия. Әбден шаршау бар, ол қалпына келеді, бірақ содан кейін жаңасына барады.

Әлемдік көтерілістерді экономикалық процестермен ақпараттық қамтамасыз етудің маңызы зор.

Бірақ жағдай біртіндеп түзетіліп жатыр және біз оны анық көріп отырмыз. Бұл жолы да солай