Энергетикалық дүрбелең: Қазақстанның әлемдік энергетикалық тізбектегі рөлі

Өз кезегінде, ХЭА жоғары бағалардың теріс әсерінен сұраныстың тәулігіне 1 млн баррельге төмендеуін күтеді. Сонымен қатар, агенттік Ресейде мұнай өндірудің төмендеуін болжайды, бұл КҚК құбырының бұзылуына байланысты қазақстандық мұнайдың бір бөлігінің экспорттан түсуімен бірге нарықтағы ұсыныстың тапшылығына және бағаның одан әрі өсуіне әкеледі.

Мұнай бағасының айтарлықтай ауытқуға ұшырайтынын мойындау керек. 2022 жылдың наурыз айынан бастап мұнай фьючерстерінің құны Brent маркалы барреліне 100-ден асады. Мұнай нарығының құбылмалылығы өте жоғары деңгейде.

Осындай “қызып кеткен” динамикамен экспорттаушы елдер энергия саудасының жаңа жағдайларына бейімделуі керек, бұл сөзсіз ұлттық энергетиканың даму жоспарларына әсер етеді.

Мұнай-газ саласы үшін жаңа кіріспе

Мұнай-газ нарықтарындағы жоғары турбуленттілік жағдайында Қазақстан үшін маңызды міндет шикізатты экспорттық жеткізудің тұрақтылығын сақтау болды. Алайда, Каспий құбыр консорциумының бұзылуы елдің өндірісті ұлғайтуға қатысты жоспарларын бұзуы мүмкін.

Ағымдағы жылдың басында ҚР Энергетика министрлігі көмірсутек өндірісінің 2021 жылғы 85,7 млн тоннадан 2022 жылы 87,5 млн тоннаға дейін өскенін жариялап, еліміздегі мұнай-газ өндірісін дамыту жоспарларын жариялады. Сонымен қатар, мұнай экспортын 2021 жылғы 67,6 млн тоннадан 2022 жылы 69 млн тоннаға дейін арттыру міндеті қойылды. Өндірісті ұлғайту отандық МӨЗ-дердің шикізатпен барынша жүктелуіне кепілдік беріп, тиеп-жөнелтуді 2021 жылғы 12,7 млн тоннадан 2022 жылы 13,3 млн тоннаға дейін ұлғайтуға тиіс еді.

Мұндай шешім мұнай өнімдерін, бірінші кезекте дизель отынын, бензин мен авиакеросин өндіруді ұлғайтуға мүмкіндік берер еді. Тек Шымкент МӨЗ-інде ғана ағымдағы жылдың қорытындысы бойынша өндірісті 800 мың тонна мұнай өнімдеріне ұлғайту күтілді.

Сонымен қатар, табиғи газды тұрақты өндіру Қазақстандық отын-энергетика кешені үшін маңызды мәнге ие. 2022 жылы 54,5 млрд текше метр өндіру және 29,6 млрд текше метр тауарлық газ өндіру жоспарланған болатын. Бұл ретте елдің “көгілдір отынға” деген ішкі қажеттілігінің өсуіне байланысты оның экспортын 2021 жылғы 7,2 млрд текше метрден 2022 жылы 5 млрд текше метрге дейін төмендету жоспарланған болатын.

Елімізде өндірілетін табиғи газдың барлығы дерлік ілеспе газ болып табылатындықтан, “қара алтынды” өндіру деңгейі газ саласын, газдандыру және сұйытылған мұнай газын өндіру жөніндегі болашақ жобаларды дамыту үшін аса маңызды. Өндірудің кез келген ауытқуы газдандырылған халықтың санын арттыру бойынша жоспарларды бұзуы мүмкін, оның үстіне 2021 жылдың соңында Қазақстанды газдандыру деңгейі бар болғаны 57,67%-ды құрады.

Осылайша, Новороссийскідегі терминалдағы алып жүретін айлақ құрылғыларының (ВПУ) жұмысындағы бұзушылықтар елдің бүкіл энергетикалық кешенінің жұмысын түзетуге мәжбүр. Энергетика министрі Болат Ақшолақовтың болжамы бойынша, ВПУ-1-дегі жұмыс жақын арада қайта басталуы мүмкін, бұл КҚК-нің жұмысына кепілдік береді, бірақ қабылдаудың төмендетілген режимінде.

Министрліктің болжамынша, Қазақстан баламалы бағыттар бойынша 1,3 млн тонна өнім бөле алады. КҚК терминалында ДПО-1 жұмыс істеген жағдайда өндірісті төмендету қажеттілігі айына шамамен 1-2 млн тонна мұнай құрауы мүмкін. Министрлік өндіруді екі айға дейін уақытша қысқартуды технологиялық тұрғыдан рұқсат етілген деп санайды.

ОЭК дамуының “жасыл” көрінісі

КҚК-дағы форс-мажорлық жағдай еліміздің энергетикалық кешенін дамытудың проблемалық аспектілеріне тағы да назар аударды. Әңгіме көмірсутектерді жеткізу бағыттарын әртараптандыру мәселесі туралы ғана емес. ҚР-да энергетикалық теңгерімді қолдау міндеттері алдыңғы қатарға шығады.

2021 жылдың нәтижелері бойынша қолданыстағы энергия көздері электр энергиясын тұтынудағы ағымдағы ең жоғары және болжамды жүктемелерді қамтымайтыны белгілі болды. Энергетика министрлігінің болжамдарына сәйкес, жұмыс істеп тұрған электр станцияларының генерациясы 2021 жылғы 114,4 млрд кВт/сағ-тан 2035 жылы 89,1 млрд кВт/сағ-қа дейін тұрақты төмендейтін болады.

Нәтижесінде халық пен экономиканың қажеттіліктерін жабу үшін 17,5 ГВт жаңа генерацияны пайдалануға беруді қамтамасыз ету қажет болады. Бұл 2022 жылдың басында Қазақстанның генерация қуаты 19,1 ГВт болған жағдайда ғана.

Жаңа өндіруші қуаттардың мұндай көлемін екі негізгі көз – табиғи газ және ЖЭК есебінен жабуға болады. Осылайша, 2035 жылға қарай генерациялайтын қуаты 6,1 ГВт болатын күн және жел электр станцияларын пайдалануға беру есебінен елдің энергия жүйесінің тұрақты жұмысына қол жеткізуге болады.

Нәтижесінде Қазақстанның электр генерациясындағы ЖЭК үлесі 2021 жылғы 3,7%-дан 2035 жылы 23%-ға дейін артады деп күтуге болады. Айта кету керек, қазіргі уақытта елімізде белгіленген қуаты 2 ГВт болатын, жыл сайын 4,2 млрд кВт/сағ өндіруге қабілетті 134 ЖЭК объектісі жұмыс істейді, 2022 жылы жалпы өндіру қуаты 290 МВт болатын ЖЭК-тің тағы он жобасын тапсыру жоспарлануда.

Энергетикалық теңгерімді қалпына келтіру және “жасыл” энергетикаға көшу бойынша өршіл міндеттерді іске асыру үшін Қазақстанда ЖЭК енгізу қарқынын жеделдету қажет.

Тозған көмір электр станцияларын пайдаланудан шығару және газ қуаттарына көшу көміртекті бейтараптық стратегиясына сәйкес келетіні түсінікті. Мұндай жағдайда тиісті өндірістік қуаттарды салу мәселесі ғана емес, сонымен қатар олардың жұмысы үшін шикізаттың қол жетімділігі де өзекті болып отыр. Энергетика министрлігінің алдына тауарлық газ өндірісін жылына 42 млрд текше метрге дейін арттыру міндеті қойылғаны кездейсоқ емес.

Газ жобаларын дамытуды ынталандыру ҚР үшін басымдыққа айналуда. Жер қойнауын пайдалануға және геологиялық барлауға қосымша инвестициялар тарту елдің төмен карбонды экономикаға көшу жөніндегі жоспарларымен тікелей байланысты.

Осылайша, әлемдік энергетикалық жүйенің теңгерімсіздігі жағдайында Қазақстан үшін таза энергия технологияларын қатар дамыта отырып, көмірсутектердің ірі экспорттаушысы мәртебесін сақтау маңызды.

Автор: Лидия Пархомчик, әлемдік экономика және саясат институтының сарапшысы (ӘЭСИ)