Бай өңірлер, кедей өңірлер: Қазақстанды қалай біркелкі дамытуға болады?

Жаңа ведомство көмектеседі

Бірақ барлық міндеттерді жүзеге асыру үшін өңірлік даму министрлігін құру қажет. Экономист Айдархан Құсайынов осындай тұжырым айтады. Ол бұл идеяны бес жылдан бері айтып келеді. Бірақ оған ешкім назар аудармаған.

– Өңірлік даму министрлігі өңірлердің теңгерімді дамуын қадағалайтын болады, өйткені өңіраралық ауқымды өзара іс-қимыл бар. Иә, экономикалық саясатты реформалау қажет. Бізде өңірлер біркелкі дамымайды. Президент бұл мәселеге назар аударды.

Менің ойымша, шешімдер дұрыс емес. Мысалы, Алматыдағы трансформациялар Алматы облысындағы трансформациялармен тығыз байланысты болуы тиіс деп санаймын.

Бұдан басқа, өңірлерге көбірек дербестік беру керек. Ең болмағанда салық ставкаларын басқаруға қатысты. Бірақ, менің ойымша, әкімдер өз өңірінде бейімделген экономикалық саясат жүргізе алуы үшін жергілікті билікке көбірек өкілеттік беру керек. Өңірлік даму министрлігі де үйлестірумен айналысуы тиіс.

Әркім өз бетінше күйзелісте

– Ал күйзелістегі аймақтарға қалай “дем берсе” болады?

– Әр өңір әртүрлі күйзелісте екенін түсіну маңызды. Бұл Толстов айтқандай: “Барлық бақытты отбасылар бір-біріне ұқсайды, ал әрбір бақытсыз отбасы өз бетінше бақытсыз”. Әрбір күйзелістегі аймақтың өз проблемасы бар, оларды шешу керек. Әрдайым күйзелісте болатын өңірлер бар, өйткені ол жерде ештеңе дамыту мүмкін емес — мысалы Жаңаөзен қаласы. Жалпы алғанда, қазба байлық таусылып жатыр, жұмыс жоқ, ал қалада жүз мың халық бар.

Бұл бұрынғы вахталық ауыл және ол қала өміріне арналмаған. Ал мұнайшылар қаланы ұстап тұра алмайды

Басқа сипаттағы күйзелістегі өңірлер бар – мысалы, Солтүстік Қазақстан облысында. Олар күйзеліске ұшырамауы мүмкін, өйткені қалыпты климат бар. Шекараның ар жағында, Ресейде соған ұқсас аймақтар бар және олар жақсы дамуда. Бізде елдің солтүстігінде төменгі жалақы және жұмыс проблемалары бар.

— Нақты өңірге бейімделген мемлекеттің ынталандырушы саясаты жетіспейді. Ең алдымен, бұл әлеуметтік-экономикалық саясат. Оған жұмыспен қамту, бюджет және өнеркәсіптік саясат мәселелері кіреді. Бұл үшін барлық қажетті шаралар кешенін Өңірлік даму министрлігі қамтамасыз ете алар еді. Ал өңірлік әкім Қаржы министрлігіне жүгіріп барып, қандай да бір бюджеттік жеңілдіктерді, содан кейін Еңбек министрлігіне және тағы басқа ведомствоға барады. Нәтижесінде, президент айтқандай: қай әкімнің беделі жоғары, сол әр түрлі министрліктерден көбірек көмек ала алады.

Бизнеске көмек

– Ал өңірлерде бизнестің дамуына қалай ықпал етуге болады?

– Бизнесті қолдаудың барлық құралдарын — қаржылық көмекті, субсидияларды және басқа да жеңілдіктерді алып тастау керек деп ойлаймын, бұл бағдарламалар тек кедергі келтіруде. Содан кейін бизнес дами бастайды.

Мемлекеттік көмек арқылы біз бизнес пен бәсекелестікті тежейтін олигополияны қалыптастырамыз

– Салықтық жеңілдіктерді де алып тастау керек пе?

– Бизнес, егер оған кедергі жасамаса, салық жеңілдіктерінсіз де аман қалады. Қазір ол ештеңе төлемейді. Қазақстандағы салық режимін ТМД-мен салыстырсақ, офшор деп те тануға болады. Бұдан әрі тағы қаншалықты жеңілдету керек? Мен бұл бизнесті қолдау екенін түсінемін. Президент табысы аса жоғары топтар пайда болғанын айтты. Салық жеңілдіктерін өмір бойы солар қолдағап келгені түсінікті.

Сыбайлас жемқорлықтың тамыры

– Бірақ шағын және орта бизнеске баса назар аударғым келеді. Бұл сегментте табысы аса жоғары топтар пайда болуы мүмкін бе? 

– Шартты түрде екі бірдей дүңгіршек жұмыс істеп тұр делік, ал мемлекет біреуін ғана қолдады. Бұл бәсекелестікті өлтіріп қана қоймай, қолдау тапқанның иесіне тиімділігін арттыруға және қызметін жақсартуға ниетін өлтіреді

Оның орнына ол жеңілдетілген несиеге қол жеткізу үшін “ағашкамен” қарым-қатынасына инвестиция сала бастайды

Сөзсіз солай болады. Сондықтан мен айтарым: олигархиялық топтар соншалықты нашар адамдар болғандықтан пайда болған жоқ. Оларды алып тастаңыз – басқалары пайда болады.

Тағы бір мысал. Мен құрылыс компаниясын ашып, мемлекеттен 6% жеңілдікпен несие сұраймын. Бірақ олар маған бермейді, себебі мен енді ғана бастап жатырмын және өзімді әлі көрсете алмадым. Ал егер танымал компания келіп сұраса, оған еш қиындықсыз береді. Бұл тек сыбайлас жемқорлық туралы ғана емес. Бірақ ақыр соңында соған келіп тіреледі.

Көптеген шенеуніктер тексерілген компаниялармен өзара әрекеттесуді таңдап, тәуекелге бармағанды жөн көреді, өйткені шенеуніктерге ақша үшін әлі де есеп беруі керек

Ал мұндай жағдайда мен, жаңадан ашылған шағын компания, мемлекеттік қолдауы бар алып компанияға қалай қарсы шығамын? Ол үшін жүйені өзгерту керек…

Сенімге кіру

Саясаттанушы Талғат Қалиев өз кезегінде өңірлерді дамытудағы диспропорцияны қысқарту және өңірлік бизнесті дамытуды қолдау үшін бюджет заңнамасы мен тәсілдерін өзгерту қажет деп есептейді.

– Өңірлерді қаржыландыруды ұлғайту жеткіліксіз – мемлекет пен қоғам арасындағы өзара қарым-қатынас моделін өзгерту қажет. Бұл басқару парадигмасының түбегейлі өзгеруін болжайды

Қарапайым мысал: бізде кедейлер жәрдемақы алу үшін өздерінің кедей екенін қағаз арқылы дәлелдеп, шенеуніктерге баруы керек, ал дамыған елдерде шенеуніктер оларға келіп, барлық қағаздарды өздері жасайды.

Мемлекет бюрократиялық аппарат үшін құрылған жоқ. Шенеуніктер кабинеттерде отырмауы керек және адамдардың оларға келуін күтпеуі керек, келген соң шыбын қуғандай қумауы керек. Олар азаматтарды мемлекеттік бағдарламаларға қатысуға тартулары тиіс.

Олар өз жұмыстарының максималды тиімділігіне қол жеткізуге тырысуы керек. Кедейлікпен күресуге бағытталған қаражат оларды жұмсай салу үшін емес, нақты көмек көрсету үшін — осы көмекке мұқтаж адамдарды табу үшін бөлінеді.

Шенеуніктердің басында қондырғылар өзгеруі керек.

Адамдар әлеуметтік-экономикалық проблемаларға байланысты емес, билікке деген сенім дағдарысына байланысты наразылық акциясына шығады. Билік бұл мәселелерді шешуге қабілетті ме, шешуге ниетті ме, соны білмегендіктен шығады

Сенім әрқашан аванс ретінде беріледі: егер халық биліктің мәселелерді шешуге ниетті екенін көрсе, ол күтуге және төзуге дайын. Проблемалар әрқашан болады, олар кез-келген елде бар. Адамдар әрқашан жақсы өмір сүргісі келеді. Мемлекет пен билік бұл бағытта бірдеңе жасай ала ма, жоқ па деген тағы бір сұрақ. Билік пен қоғам арасындағы әлеуметтік келісім әрқашан сенімге негізделген.

Бұрмалау болмауы керек

– Өңірлерде бизнесті дамыту үшін билік не істеу керек деп ойлайсыз?

– Өкінішке орай, бізде бұған ақша аз. Шенеуніктер алға қойылған міндеттер мен мақсаттарды нақты түсінуі қажет. Президент белгілеген барлық шаралар үшін айтарлықтай қауіп бар. Шын мәнінде, олар халық арасында шабыт пен үміт тудырды.

Бірақ бұл жерде мұны сол мемлекеттік аппарат іске асыратынын түсіну маңызды. Бұл біршама басқаша жұмыс істеуге дағдыланған үлкен бюрократиялық машина.

Қайта құру қиын, бүкіл жүйе сөзсіз қарсы болады. Ал мәлімделген бағдарламалардың жетістігі бұл шаралардың қалай белгіленсе, дәл солай іске асырылуына байланысты болады,

жүйе ішінде алға жылжу кезінде бұрмалаулар болған жоқ па? Бұл үшін азаматтық сектор бар, ол осы шаралардың іске асырылу барысын мұқият қадағалап, бас бақылаушы болуға тиіс. Бұл бағдарламалардың жетістігі қоғамның әр мүшесінің күш-жігеріне байланысты.

– Ал өңірлердің дамуындағы сәйкессіздікті қалай төмендетуге болады?

– Бұл бюджеттік қаржыландыру мәселесі. Бірақ аймаққа көп ақша түсетіндіктен, жолдар өздігінен жақсармайды. Оларды жақсы салу керек және құрылыс процесін жақсы бақылау керек.

Шенеуніктер көшеге шығып, адамдарды нақты алаңдататынын біліп отыруы керек. Биылғы жылы мектептердің жай-күйі, ауруханалардың болмауы және таза ауыз су сияқты мәселелер мазаламайды делік. Билік өкілдері бүгін қандай қадамдар басымдыққа ие, ал ертең қандай қадамдар жасау керектігін түсінуі керек.