Астық экспортына баж салығы: қатал шара ма әлде ұн тартушыларды құтқара ма?

Басыбайлы Ауған өндірісі

Ауғанстан – Қазақстан үшін негізгі ұн өткізу нарығы. “Мутлу” ұн тарту компаниясының директоры Дос-Мұқасан Тәукебаевтың айтуынша, Ауғанстанға ұн экспорты барлық көлемнің 70%-ын құрайды. Ауған үкіметі қазақстандық ұнды әкелуге тыйым салу туралы әлі ресми шешім қабылдамағанына қарамастан, Тәукебаев және осы өнімнің басқа да өндірушілері ол күн де “алыс емес” деп санайды.

Нарықты және жергілікті ұн тартушыларды қорғаудың жалғыз жолы – астық экспортына баж салығын енгізу

Басқа ұн өндірушілермен бірге ол бұл қадамның қажеттілігін Үкіметке жеткізуге тырысуда.

Дос-Мұқасан Тәукебаев

– Өзбекстандағы, Тәжікстандағы, Түрікменстандағы диірмен кешендері қазақстандық шикізатпен жұмыс істейді. Яғни, біз өсіретін және сататын бидайды алады. Оны қайта өңдеуден өткізе отырып, олар өздерінің жеке өнеркәсіптерін дамытуда. Үш жыл бұрын ауған үкіметі өз өндірісін дамыту мәселелерін көтере бастады. Иә,

Ауғанстанда ұн тарту кешендері бар, негізінен шағын, қытай өндірісінің өнімдері. Диірмен құрылысына жарты жыл қажет

Егер қаржы болса, қанша қажет болса, сонша ірі өндіріс құруға болады. Бірақ егер бізден астық сатып алып, ұннан бас тартса, бүкіл сала зардап шегеді.

Ресейдің үлгісі бойынша

Астықтың әрбір тоннасын өсіру үшін мемлекет қаншама дотация мен субсидия береді — миллиардтаған теңге! Тұқым, дизель отынын, ауыл шаруашылығы техникасын, химикаттарды сатып алу субсидияланады. Бірақ Қазақстанда қайта өңдеп, дайын өнім – ұн немесе макарон өнімдері түрінде экспорттаудың орнына біздің бидай шикізат түрінде көрші елдерге жіберіледі.

Иә, біз ДСҰ мүшесі ретінде шикізат экспортына тыйым салуға құқығымыз жоқ. Бізге ең жақын одақтасымыз Ресейдің үлгісінде ЕАЭО-ға кірмейтін елдерге бидайға экспорттық баж салығын енгізу қажет.

1 наурызға дейін ол тоннасына 25 еуроны құрады, қазір 50-ге дейін өсті

Басында, бұл шешім өндірушілер тарапынан сынға ұшырады, баға өседі деп болжады. Нәтижесінде сауда жүріп жатыр, ал баждан Ресей бюджетіне қаржы түсіп жатыр, — дейді ол.

Өзбекстан барлық жағынан жеңіске жетті

“Мутлу” директорының айтуынша, мұндай тәсіл адал бәсекелестік. Қазақстан осындай шараны енгізуі керек, өйткені өзбек ұн тартушыларымен біздің еліміз бірқатар себептер бойынша бәсекелесе алмайды. Өзбекстан Қазақстанның өткізу нарығын өзіне тартып алады.

— Біріншіден, бізде электр энергиясы Өзбекстанға қарағанда қымбат. Орташа киловатт Қазақстанда 25 тг, ал Өзбекстанда 8 тг — үш есе арзан

• Екіншіден, жүк тиеушінің ең төменгі жалақысы бізде 150 мың тг, Өзбекстанда – 50 мың тг.

Үшіншіден,

Қазақстанда 7 жылға берілетін несиенің жылдық мөлшерлемесі 14%-ды, Өзбекстанда – 15 жылға 4%-ды құрайды

• Төртіншіден, біз бірнеше түрлі салық төлейміз, ал Өзбекстанда барлық жаңадан ашылған өндірістер тек “әлеуметтік салықтан” басқа барлық салық түрлерінен босатылған.
• Бесіншіден, Қазақстандағы ұн тарту кешендерінің көпшілігі елдің солтүстігінде немесе орталық бөлігінде орналасқан. Жылыту маусымы 9 ай, бұл үлкен коммуналдық шығын. Өзбекстанда жыл бойы жылы.

Өзіндік құны төмен болғандықтан, дайын өнімдер оларда арзанырақ. Ал

Ауғанстанға бидай жеткізу кезінде Біз Өзбекстан аумағынан өтеміз, бір тонна ұн үшін 53 доллар төлейміз. Ал өзбек ұн өндірушілері ішкі тарифті пайдаланып, $22 төлейді.

Осылайша, Қазақстандық ұн қымбат болып шығады, – дейді Тәукебаев.

Дәнді дақыл өсірушілер ұтады

Дос-Мұқасан Тәукебаев Қазақстан Ауған ұн тұтыну нарығын жоғалтатынына сенімді. Оның айтуынша, 2021 жылы ҚР-дан ұн жөнелту тек жаңа жылға дейін төленген келісімшарттар бойынша ғана жүргізілген. Ал жаңалары жасалмаған. Өйткені

Ауғанстан Үкіметіне қазақстандық шикізаттан жасалған арзан өзбек ұнын сатып алу тиімдірек

Оның мәліметінше, бүгінде Өзбекстан аумағында қазақстандық ұнды қайта өңдеумен айналысатын жаңа 500 ұн тарту кешені салынды. Ауған үкіметіне келетін болсақ, Тәукебаев

ол Өзбекстанның үлгісі бойынша өзінің ұн тарту өндірісін дамыту шешімін қабылдап, қазақстандық тараптың қолдауына келісім алғанына сенімді

Яғни, бидай жеткізу туралы келісім болды. Бірақ бұл өз қазақстандық өнеркәсіптерге зиян келтіреді.

Ұн тартқыштар азайды

– Шенеуніктердің қайсысы келіскенін білмеймін, бірақ мен оны халық жауы деп атар едім. 2007 жылдан бастап бүгінгі күнге дейін ұн тарту компанияларының саны 2 300-ден 170-ке дейін қысқарғанын атап өткім келеді. Яғни, көпшілігі дағдарысқа ұшырады. Ал бұл дегеніміз,

осы кезең ішінде 215 мыңға жуық адам жұмысынан айрылған

Менің ойымша, Қазақстандағы ұн тартатын кәсіпорындардың көпшілігі банкротқа ұшырауы мүмкін. Ішкі нарыққа қызмет көрсету үшін тек 18 ұн тарту компаниясы қалады. Бұл 18 миллион халық үшін жеткілікті. Кәсіпорындар банкротқа ұшырағаннан кейін жұмыссыз қалатындар, бұған дейінгі сияқты басқа да салаларда өздеріне жұмыс тауып алады деп ойлаймын. Қазақстанда жұмыс қолдары жетіспейді және жұмысқа орналасуға болатын көптеген салалар бар, — деп есептейді сарапшы.

Баға өсуінің алдын ала алмаймыз

Ұн нарығында туындауы мүмкін жағдай, сайып келгенде, ет, сүт және жұмыртқаны қоса алғанда, түрлі өнімдердің бағасының өсуіне әкеледі.

– Нарықта ұн тарту кешендері көп болған кезде, жем-шөп базасы  – кебек, шекілдеуік және астық қалдықтары да көбірек болады

Мұндай жағдайда жем арзан, яғни ет пен ферма қожалықтарының басқа да өнімдерінің бағасы осыған байланысты. Бүгінде жем-шөп қымбаттады – 1 кг кебек 66-67 теңге. Себебі ұн тарту компаниялары азайып келеді. Ал жұмыс істе жатқандарының арасында жүктеме төмендегені байқалады — кәсіпорындардың 80%-ы тоқтап тұр. Көбісі аптасына бір күн ғана жұмыс істейді. Жағдай тек қиындай түспек, – деді Тәукебаев.

Өткен маусымның қорытындысы

Сонымен қатар, Қазақстан егіншілер одағының төрағасы Виктор Асланов ұн тартушылар тым күрделендіріп отыр деп санайды және жағдай олар айтқандай қауіпті емес.

– Алдымен, осы маусымда (қыркүйектен ақпанға дейін) ұн өндірісі бұрынғыға қарағанда 100 мың тоннаға көбірек болғанынан бастайық.

Сол кезеңде ұн экспорты 130 мың тоннаға артық болды. Яғни, ұн ел ішінде қалғанға қарағанда көбірек экспортталады

Ұн экспортының құрылымына келетін болсақ, Ауғанстан осы маусымда Қазақстаннан бұрынғыға қарағанда 200 мың тоннаға артық импорттады. Өзбекстан – 8 мың тоннаға аз, бірақ бұл аса маңызды емес. Негізінде, олар соңғы жылдары көп алып жүрген жоқ. Қырғызстанға келетін болсақ, олардың ЕАЭО-ға кіргеннен кейінгі, олармен жасалған сауда жөніндегі кедендік статистика  дұрыс емес деп саналады. Бұл бізде үнемі туындайтын қиындықтар. Бірақ ресми мәліметтерге сүйене отырып, бұрынғы мөлшер сақталды деп болжауға болады. Тәжікстанның мөлшері төмендеді, бірақ жалпы құрылымда оның үлесі шамалы. Олар баяғыдан бізден астықтың 95%-ын алады. Яғни, цифрларға қарасақ, біз ешқандай нарықты жоғалтпағанымыз анық.

Пәкістан туралы ұмытпау керек

Сонымен қатар, осы маусымда Ауғанстан қазақ-өзбек ұнымен қалғаны да маңызды (өзбек толлингі — қазақстандық шикізатты өңдеуден өткізненнен кейінгі дайын өнімді экспорттау туралы сөз болып отыр). Өйткені

Пәкістан құрғақшылықтың салдарынан астық пен ұнды экспорттаушыдан импорттаушыға айналды. Ауған нарығында ол біздің басты және жалғыз бәсекелесіміз болатын

Оларға апаратын қалғандары, соның ішінде Иран мен Қытайдың мөлшері өте аз”, — дейді Асланов.

Оның пікірінше, өзбек толлингі Қазақстан үшін соншалықты қорқынышты емес. Себебі қазақстандық өнім астық күйінде жөнелтіледі.

— Бізде барлық жерде осындай риторика бар, біз экспортты қосымша құнымен жасауымыз керек. Тек экспортталған ұнның қосылған құнын ешкім есептеген емес.

Виктор Асланов

Ондай есептеудің бізде бар екенін өз басым ешқашан көрген емеспін. Керісінше, экспорттық ұнның тоннасына 214 долларға дейін құлдырағанын көрдім, яғни ол астық бағасына тең болды. Сондықтан кейде ұнға қарағанда шикізатты экспорттау оңай және тиімдірек”, – дейді Асланов.

Сұраныс ұсынысты тудырады

Ол нарықтың өзі реттелуі керек екеніне сенімді. Егер ұн тартушылар айтқан пессимистік сценарийде құрама жемдердің жетіспеушілігі орын алса және олардың бағасы көтерілсе, нарықта жем-шөп бойынша жаңа ұсыныстар пайда болады. Олар қайтадан өндіріле бастайды, ал оны жүзеге асыру үшін диірмендер қайтадан жұмысқа кіріседі.

– Қазіргі жағдайда мен ұн тартушылар Ауған нарығын жоғалтады деп ойламаймын

• Біріншіден, Ауған теледидарында жасалған мәлімдемені бірінші тұлға айтқан жоқ.
• Екіншіден, бұл ұсыныс түрінде айтылды және бұл бірден қандай да бір заң енгізіледі дегенді білдірмейді. Сонымен қатар, тағы да қайталаймын, Пәкістандағы құрғақшылықтың салдарынан қазір олардың бізден басқа ұн алатын жерлері жоқ.

Өзбектердің өндіретін көлемін біздікімен салыстыруға келмейді. Жақсы кезеңдерде біз Ауғанстанға шамамен 2 млн тонна ұн жөнелткенбіз

Саусақты шыртылдату арқылы ешкім жүйені қайта құра алмайды және мұндай көлемді бере алмайды. Бұл тек біртіндеп, эволюциялық түрде орын алуы мүмкін. Қазір Ауғанстан бізге тәуелді екені анық, ал біз оны пайдаланып отырған жоқпыз.

Ұн тартқыштарға қалай көмектесуге болады?

Қазіргі жағдайда, шын мәнінде ұн сатып алумен айналысатын кәсіпкерлер көп емес. Бірақ қарапайым іс-шаралар арқылы қазақстандық ұн тартушыларды бағаны төмендетуге мәжбүр етуде. Мен мұны “Ауған рулеткасы” ойыны деп атар едім. Ал біздікі өтіп жатыр, – дейді Егіншілер одағының төрағасы.

Виктор Асланов экспорттық баждарды енгізуді қатал шара деп санайды, ол туралы әңгіме болмауы керек.

– Керісінше, қайта өңдеу салаларына (май ма әлде ұн ба, маңызды емес) айналым қаражатымен көмектесуге болады

Жетіспеушілігіне байланысты олар әдетте аздаған шикізат сатып алады, содан кейін қайта өңдеп, жөнелтеді. Олардың қолдары қысқа және де нарыққа шыққан сайын шикізатты қолданыстағы бағамен сатып алады. Маусым бойынша, әдетте, баға көтеріледі – бұл нарық заңы. “Айналымды” арзан несие  және болашақта алынатын дақылға алдын-ала төмен бағамен келісімшарт жасау толықтыра алады”, – деп қорытындылады Асланов.