Инфляцияның үдеуіне кім кінәлі: үкімет пе, әлде Ұлттық Банк па?

Дау-дамайда шындық тумайды

Ұлттық Банк төрағасының орынбасары Виталий Тутушкин

әзірге елде инфляция жоғары, базалық мөлшерлемені төмендетудің мәні жоқ, өйткені оның негізгі рөлі сұранысты шектеуде

деп мәлімдеді.

Ал үкімет неге экономиканы несиелендіріп жатқанын министрлер кабинетінен сұрауды ұсынды.

Қаржы вице-премьер-министрі Ерұлан Жамаубаев өз кезегінде Ұлттық Банкке жауапкершілік жүктеді. Оның айтуынша,

базалық мөлшерлеменің жоғары болуына байланысты банктер экономикаға несие бермейді, бұл үкіметтің экономиканың нақты секторын қолдауға мәжбүр

Және базалық мөлшерлемені қалыптастыру бойынша тәсілдерді қайта қарау қажеттігін атап өтті.

Осымен мәселені шешкендей болды. Қаржы кеңесшісі Расул Рысмамбетов үкімет пен Ұлттық банк арасындағы базалық мөлшерлеме төңірегіндегі даулар — бұрыннан келе жатқан жанжал екенін және онда екі тарап та жеңілетінін атап өтті.

— Crowding out әсері деген бар — мемлекеттік инвестициялардың шамадан тыс көптігі жеке капиталды басқа нарықтарға ығыстырғанды айтады. Үкіметте тиімділіктің негізгі көрсеткіші — ЖІӨ мөлшері. Егер ол құласа, үкімет президенттен сөз естиді. Сондықтан Министрлер Кабинеті ең оңай жолды таңдады — бұл ЖІӨ-ні бюджеттен тікелей қаржыландыру. Төмендемеуі үшін.

Үкімет жеке бизнесті неғұрлым көп қаржыландырса, соғұрлым ол жақсы дамиды деп санайды. Бұл ұшпайтын балапандарды лақтыруға ұқсайды — олар біраз уақыт ұшады, бірақ өздері емес

Бес жыл бойы біреуге мөлшерлемесін субсидиялап отырса, бұл жақсы, бірақ бизнестің өмір сүру деңгейі әлі де өте төмен. Бұл тек “Даму” кәсіпкерлікті дамыту қорына ғана емес, сонымен қатар көптеген басқа бастамаларға да қатысты.

Әдет — қарапайым нәрсе

— Суға батып жатқандарды құтқарумен тең бе?

— Шамамен. Үкімет қажетсіз жобаларға белсенді түрде ақша бөледі. Мысалы, Түркістанды пеноплас сарайлармен толық қайта құру. Туристер ағымын қамтамасыз етпейтін шағын қалалардың шағын станцияларында қажетсіз мұз сарайларын салу. Тұрғын үй құрылысына кез келген жолмен қаражат бөлу.

Кейбір нәрселердің айқын артықшылықтары бар — мысалы, уақытша жұмыс орындарын құру. Бірақ айқын кемшіліктері де бар — үкімет БЖЗҚ-дан немесе бюджеттен белсенді түрде ақша алып, инвестициялардың тиімділік көрсеткіштерін есептемей-ақ инвестициялайды. Бұл инфляцияны қоздырады — бір. Бюджеттен ақша шығартқызады — екі.

Бизнес қандай да бір мемлекеттік субсидия алуға үміттенген кезде, ол өз ақшасына қауіп төндірмеуге дағдыланады және несиелерінің субсидиялануын күтеді

Екінші жағынан, үкімет банктерді қолдауға да мүдделі. Себебі бұл ақша қарапайым банктік несиелер ретінде субсидияланады, ал іс жүзінде үкімет ақшаны екінші деңгейлі банктердегі депозиттерде ұстайды. Елордалық LRT құрылысының жобасын еске түсіру жеткілікті. Бұл позициялардың үндестірілуі, өйткені үкімет бизнесті белсенді жүргізуде.

— Яғни, инфляция мен базалық мөлшерлеме үшін дауда үкіметтікі дұрыс емес пе?

— Оның позициясында қателік бар. Тек қазіргі министрлер кабинетінде ғана емес, алдыңғы министрлер кабинетінде де. Ұлттық банк бұл тұрғыда барынша дәйекті.

— Бірінші кезекте кім тоқтауы керек?

— Үкімет. Егер ол экономиканың нақты секторына қарыз ақша беретін болса, онда оны мемлекеттік бағалы қағаздарды шығару арқылы жылдық 0,15%-бен емес, нарықтық мөлшерлемемен беруі керек.

Ревизия қажет

— Осылайша нарықтық пайыздарды бәрібір бюджет төлейтін болады, ал онда салық төлеушілердің ақшасы бар. Яғни, Министрлер Кабинеті біздің есебімізден тиімсіз жобаларға қарыз ақша алады ма? Біз екі рет — алдымен қарыз ақша аламыз, содан кейін пайыздарды төлейміз бе?

— Дәл солай. Ал бұл жобаларда белгілі бір сыбайлас жемқорлық рентасы болғандықтан, біреулер бұдан табыс табады.

Үкімет квазимемлекеттік секторға — “Самұрық-Қазына”, “Бәйтерек” және басқа да ұлттық компанияларға мемлекеттік қаражатты қаншалықты тиімді игергенін сұрап, бірнеше рет сауал жолдады. Менің ойымша, осы салымдардың тиімділігіне үлкен ревизия жасау керек.

— Бұған президент тапсырма беруі керек шығар?

— Иә, себебі жүйе өзін-өзі реттемейді, президентсіз ештеңе шешілмейді. Бір сөзбен айтқанда,

Қазақстанға жалпы құны 49 трлн теңге болатын барлық мемлекеттік бағдарламалар мен ұлттық жобаларға ауқымды ревизия жүргізу қажет

Сонымен бірге, бізге уәде еткен қанша шетелдік инвестиция барын білер едік. Бұл жобалардың басым бөлігін мемлекет қаржыландырады деп ойлаймын. Тексерістен кейін мұндай тиімсіз жобаларға бюджет шығындарын қысқарту қажет.

— Қорытындылай келе, үкімет пен Ұлттық Банктің дауында инфляцияның өзгеруіне кім кінәлі? Үкімет пе?

— Үкімет те, Ұлттық банк те. Себебі Ұлттық қорды Ұлттық банк басқарады. Егер ол дұрыс жұмыс істесе, онда ол үкіметке немесе квазимемлекеттік секторға нарықтық мөлшерлемеден тыс ақша бермейтін еді. Біздің Ұлттық Банк бір кездері алып болатын — оның функциясына ақша-кредит саясаты да, қаржы секторын реттеу де, активтерді басқару да кірді.

Реттеуші бір кездері өзінен банктік қадағалауды қалай ажыратса, Ұлттық банк Ұлттық қор, БЖЗҚ және басқа да активтерді басқарудан да бас тартуы тиіс

Бұл функцияларды басқа құрылым орындауы тиіс. Мысалы, жеңілдікті несиелендірудің әлеуметтік бағдарламалары арқылы құрылыс саласын қолдау. Болашақта, мысалы, Ұлттық Банк “ҚазМұнайГазға” ақша бермеуі үшін.

Неғұрлым ретпен жұмыс істеу керек. Сондықтан, инфляциялық мәселеде кімнің рөлі анағұрлым маңызды деген сұраққа жауап бере отырып, мен: Үкіметтің, бірақ Ұлттық Банктің толық қолдауымен деп жауап берер едім.