Қазақстан мектебіне енді қандай реформа керек? Әзімбай Ғалидың 10 тұжырымы

Қазақстан КСРО-ның құрамында болған кезінде ұлт мектебі қалыптасты, жасыратыны жоқ, біраз жетістіктерге жеттік. Бұл жерде бүгінгі күні әлемде сауатсыздықты әлі де жеңе алмай келе жатқан елдер бар екенін айту керек. Ал бізде сауаттылық деңгейі 99 пайыз, әрбір төртінші қазақтың жоғары білімі бар. Бірақ сансыз ғылым докторларымыз шетелде ағылшынша пікірталасқа жарамайды, олардың көбі мақала жарияламақ түгіл, дербес пайым айтуға шорқақ, тойда тост қана айта алады.

Қазақ балаларының 10 пайызы орыс мектебінде оқиды

1985/86 – 2014/2015 оқу жылдары арасында орыс тілінде оқушылар саны азайды: 2047.1 мыңнан 802.1 мыңға дейін. Яғни, орыс тілінде оқушылар саны мөлшері 2.5 есе кеміді. Бұл өзгерістердің басты себебі – еліміздің егемендік алуы. Тоталитаралық КСРО құлағаннан кейін еліміздің әрбір ұлт өкілдері қалағанынша төл мектебіне балаларын беретін болды. Сонымен бірге, орыс мектебінен басқа қазақ мектебі жоқ жерлер баршылық. Бұл қаларға және солтүстік өлкелерге қатысты жағдай. Әлі 10 пайыз қазақ баласы орыс мектебінде оқып жүр. Ал орыс мектебінде қазақша үйрену қиын екенін есепке алсақ, олардың қазақша білмеуі салдарынан болашақта жұмысқа тұруы қиындайды. Тіпті, дүбәра ұрпақ субэтнос құруы ықтимал. Олардың орыстануы, орысшыл болуы, орыстармен некелесуі таң емес.

Татарларда шоқынған татарлар өздерін кряшен деп есептеп, кейбір санақтарда өздерін татардан бөлек санайды.

Қазақ мектебінде ассимиляция байқалады

Қазақ елі басқа ұлт тілінде оқушылар санының өсуіне мүмкіндік берді. Сол себепті түрлі ұлт мектептеріндегі оқушылар саны артты. 1985/86 оқу жылында қазақ тілінде оқитындар саны 936.5 мың болса, 2014/15 жылы – 1716.1 мыңға дейін өсті, өзбек тіліндегі оқушылар 1985/86 оқу жылы – 60.4 мың оқушы болса, 2014/15 жылы – 79.0 мың оқушыға жетті, ұйғыр тілінде оқушылар саны: 1985/86 оқу жылында – 13.5 мың оқушы болса, 2014/15 жылы – 14.7 мың оқушыдан асты. Сол сияқты тәжік мектептері пайда болды. Соңғы екі санақта ұйғыр санының өсімі 7 пайызға да жетпеді. Ассмиляциялық үрдістер бауырлас ұйғырда көп тарап келеді. Тіпті, әкесі де, шешесі де ұйғыр азаматтар қазақ болып өз еркімен жазылып келеді. Қысастық жоқ жер де, тоқтау да жоқ екенін айтамыз. Яғни, болашақта Қазақстанда ұйғыр мектебі мен сыныптар, оқушылар саны азаймақ.

Қазақ ешкімді қуып жатқан жоқ!

Орыс тілінде оқушылардың санының азаюының себебі – орыс, украин, неміс эмиграциясы. Орыс – Ресейге, неміс – Германияға, украиндер – Ресей мен Украинаға аттана бастады. 1990 жылы республиканың 16 млн. 300 мың халқы болды. Сол жылы табиғи өсім 233.5 мың, республикаға көшіп келгендер саны – 180 мың, республикадан көшіп кеткендер саны – 272.4 мың адамды құраған. Қазақтың басқа республикалардан және мемлекеттерден оралуы 1934 жылдан басталып бүгінгі күнге дейін жалғасып келеді. Ал орыс, украин, белорустардың Қазақстаннан көшуі 1970 жылдан басталып, әлі де тоқтамай тұр. Сондықтан

«жергілікті қазақтар славян тектілерді сыйдырмай, қуып жатыр» деген сөз бекер.

Қазақтар енді ауылдан қалаға шоғырлануда

Бұрын қалада қазақ мектебін, тіпті, сыныбын ашу қиын болды. Біз КСРО кезіндегі Шона Смаханұлы, Мұхтар Қазыбекұлының ерлігі мен белсенділігін айтып отырамыз. Бүгінде қазақтың жартысынан көбі, 57 пайызы қалада тұрады. Қазақ мектебі қала мектебіне айналды. Әрине, бұл басқа сапалық көрсеткіш. Болашақта ауыл оқушыларының үлесі төмендей бермек.

Болашақ – қазақ тілінде

Қазір еліміздегі мектеп оқушыларының 73 пайызы – қазақтар, 14 пайызы – орыстар, 4 пайызы – өзбектер, 1,5 пайызы – ұйғырлар, 1,3 пайызы – украиндер. Қазақ балаларының 90 пайызға жуығы қазақ мектебіне барады және бұл көрсеткіш өсіп келеді. Болашақта 120 пайыз, яғни, қазақ мектебі оқушыларының 20 пайызы басқа этнос өкілдері болмақ.

Солтүстік Қазақстанда қазақ тілі ақсап тұр

Соңғы жылдары Солтүстік Қазақстан облысында қазақ оқушыларының саны қысқаруда: 2013 жылы – 21116 оқушы (139 мектепте) қазақ тілінде оқыса, 2014 жылы 20813 оқушы (136 мектепте) қазақ тілінде оқыды. ҚР Білім Министрлігі, Президент Әкімшілігі біз көрсеткен осы келеңсіздікті саралап, дұрыс шара қолданады деп ойлаймыз. Жаңа министр осы мәселеге назар аударса екен.

Үлкен қазақ ұлты болуымыз керек

Қазақтың үлесі 70 пайызға жақындады. Қазақтың саны жақсы қарқынмен өсіп келеді. Егер 1989 жылы қазақтың саны – 6 млн. 534 мың болса, 1999 жылы – 7млн. 985 мың, 2009 жылы – 10 млн. 096 мың, ал 2015 жылдың 1 қаңтарына мемстат агенттігінің есебі бойынша – 11 млн. 497 мыңға жетіппіз.
1989-2015 жылдары қазақтың жалпы өсімі – 5 млн. (нақтырақ айтсақ, 4 млн.963 мың) болыпты. Бізге енді ұлттық бірегейлік керек.

Ол – қазақстандық ұлт емес, Үлкен қазақ ұлты.

Басқа ұлт өкілдеріне әкімшілік кедергісіз қазақ болып жазылуға мүмкіндік беру керек (қазақша білген жағдайда). Егер оралман бауырымыз: «Мені жат жерде өзбек, қарақалпақ, қырғыз, т.б. ұлт өкілі ретінде әкімшілік жолмен жазып жіберді, бірақ мен қазақпын» дегенге азаматтықты да, қазақтықты да беру керек. Сол сияқты идентификацияны өзгерту құқығы жеке ұлт өкілдеріне де берілу керек. Бұл біздің еліміздің КСРО-ның тоталитарлық жүйесінің озбырлығынан бас тартқанымыз болады. Қазақстанның егемендігі басқа ұлт өкілдеріне де өз жақсылығын тигізу керек деймін. Олай десек, орыс болып жазылып кеткен украиндер, еврейлер, татарлар төл ұлттылығына оралады.

Қызметтік мәнсап құру үшін қазақ тілін жетік білу керек

Орыс мектебін, университетін бітірген орыс балалары қазақша білмегендіктен кеңселердегі қызметке жарамай жатыр. Өзбек,тәжік мектебінің түлегі шетінен кетпенші мен дүкеншіден аса алмай жүр. Орта мектеп пен университет әлеуметтік өсуге, карьера жасауға жол ашуы керек емес пе? Саны аз ұлттар мектебін (оның ішінде, орыс мектебі де бар) жаппау керек, бірақ ол мектептерде сабақтың 80 пайызы қазақ тілінде өтуі керек, сонда ғана саны аз ұлттардың мектебін бітіргендер өз талабы мен талантына сәйкес Қазақстаннан өз орнын табады, тіпті, тәуір қызметтік мәнсап та жасай алады.

Орыс тілінің орнын ағылшын мен қытай тілі басады

Жалпы, тілдер – жергілікті тіл, өлкелік тіл және дүниежүзілік тіл болып бөлінеді. Испан, араб, орыс, француз тілдері өлкелік тілдер. Неміс тілі мен жапон тілі локалдық тіл қатарында. Бірақ бұл тілдер озық технология мен ғылым тілі. Хинди, урду, суахили, бахаса сияқты пәлендей дамымаған елдердің тілі өлкелік тілдер сапына жатады. Иә, ЖІӨ көлемі бойынша Үндістан әлемде төртінші орында, бірақ ол маңызды емес. Тілдік конъюктура және тілдік диверсификация талабы бізге бір-екі тілді ғана таңдатады. Солардың ішінде ең маңыздысы ағылшын тілі мен қытай тілі. Біздің Президент прогрессист, озық адам, заман талабы мен жаңалықтың лебін уақытында сезеді. Мектеп пен жоғары оқу жүйесіне ағылшын тілін енгізу негізінен орыс тілі есебінен болу керек. Егер де орыс тіліне қайтадан үстемдік берсек, қазақ тілі тағы да шегінуге мәжбүр болады. Ал егер біз ағылшын тіліне ерік беріп, қазақ тілін қорғасақ, ағылшын тілі орыс тілін өзі ығыстырады. Мен өзім университетте ағылшын тілінде тарих пәнінен сабақ беремін, менің біраз студенттерімнің орысшасынан ағылшыншасы тәуір. Ресей экономикалық, технологиялық бағытта кенжелеп келеді,

бізге орыс тілін қолдау саясаты қажет емес.

Қытай тілін оқытуды қолға алу керек

Біздегі ғылым, мектеп пен жоғары оқу орны жүйесінің бір елеулі кемшілігі – ағылшын тілінің жетіспеушілігі. Мықты деп жүрген ғалымдарымыз ағылшынша тіл қатпайды, яғни оқымайды. Егер әлемдегі ғылым мен білім жүйесі ағылшын тілінде десек, онда көп ғалымдарымыздың әлемдік үрдістен тыс жүргені байқалады. Бізге шет тілдер диверсификациясы керек. Біз орыс тілімен оңаша қалдық. Қытайдың әлемдегі экономикалық қуатын есепке ала отырып, біз Қытай технологияларын жерсіндіріп, игергеніміз абзал. Сол сияқты Қытай қазақтары атамекенге жетуден бұрын сол мемлекеттердегі технологиялық мамандықтарды игергені жөн. Бұрын француз, неміс факультеттері бар болатын, олар ғайып болды. Енді, мемлекет қытай тілін оқытуды да  шындап қолға алу керек. Бұл маңызды бағытты өз бетімен жіберуге болмайды.

Қазақ мектебінің үстемдігін орнату керек

Постколониалдық кезеңде біз үш модернизация жасауымыз керек: ол экономикалық модернизация, әлеуметтік модернизация және рухани модернизация. Модернизация рефомалар арқылы жүреді.